जगातील सर्वात चिकट पदार्थ

सन १९२७ ची गोष्ट आहे. ऑस्ट्रेलियामधील ब्रिस्बेन शहरातल्या क्वीन्सलँड विद्यापीठामध्ये थॉमस पारनेल नावाचे प्राध्यापक विद्यार्थ्यांना भौतिकशास्त्र शिकवत होते. वरवर स्थायू रूपात दिसणारा पदार्थ द्रव रूपामध्ये अधिक घट्टपणा (viscosity) दाखवत असतो, हे प्रयोगाद्वारे प्राध्यापक पारनेल यांना विद्यार्थ्यांना दाखवायचे होते. त्यासाठी त्यांनी डांबरासारखा दिसणाऱ्या पीच या पदार्थाचा एक ठोकळा फोडून त्याला तापविले व त्यामुळे तो द्रवरूपात आला. हा पीच म्हणजे कार्बनपासून तयार होणारा बिट्युमेन व अस्फाल्टसारखा एक घट्ट पदार्थ आहे. झाडे, पेट्रोलियम आणि डांबरी कोळशाच्या मिश्रणातून तो तयार होत असतो. हा द्रवरूप पीच प्राध्यापक पारनेल यांनी एका शंकूच्या आकाराच्या पारदर्शक पात्रामध्ये जमा केला. जवळपास तीन वर्ष त्यांनी हे हे काचेचे पात्र तसेच ठेवले होते. सन १९३० मध्ये त्यांनी त्याचे पुढील एक टोक कापून टाकले जेणेकरून आपल्या द्रवरूप पदार्थ बाहेर येईल. त्यावेळी त्याचा घट्टपणा इतका होता की अतिशय मंद गतीने तो पदार्थ त्यातून बाहेर यायला लागला आणि जवळपास आठ वर्षानंतर म्हणजे सन १९३८ मध्ये त्याचा पहिला थेंब खाली पडला. तो पारनेल यांनी एका दुसऱ्या काचेच्या पात्रामध्ये जमा केला होता. तेव्हापासून आजतागायत या पदार्थाचे केवळ नऊ थेंब काचेच्या शंकुमधून खाली पडले आहेत. सातत्याने ९३ वर्षे चालणाऱ्या या वैज्ञानिक प्रयोगाची नोंद गिनीज बुक ऑफ वर्ल्ड रेकॉर्डने देखील घेतली आहे.
आज काचेच्या पात्रामध्ये असणारा हा पीच क्वीन्सलँड विद्यापीठाच्या पारनेल इमारतीमध्ये ठेवलेला आहे. याठिकाणी तापमान, आर्द्रता आणि हवेचा दाब नियंत्रणाखाली ठेवून हा प्रयोग अजूनही चालू ठेवण्यात आलेला आहे. विशेष म्हणजे गेल्या ९३ वर्षांमध्ये अजूनपर्यंत एकानेही काचेच्या पात्रातून पीचचा थेंब खाली पडल्याचे प्रत्यक्ष पाहिलेले नाही. सन १९६१ मध्ये प्रयोगशाळेचे संरक्षक जॉन मेनस्टोन हे सातवा थेंब पडताना आजूबाजूलाच होते. परंतु तो त्यांनी समोरासमोर प्रत्यक्ष पडताना पाहिलेला नाही. प्रयोगावर लक्ष ठेवण्यासाठी मागील शतकाच्या अखेरीस तिथे एक कॅमेरा बसवण्यात आला होता. परंतु नोव्हेंबर २००० मध्ये हा कॅमेरा काही कारणास्तव खराब झाल्यामुळे आठवा थेंब पडल्याचे रेकॉर्डिंग झाले नाही.
१९३० पासून साधारणतः आठ वर्षांनी त्याचा एक थेंब काचेच्या पात्रांमध्ये पडत होता. परंतु १९८८ मध्ये प्रयोगशाळेत वातानुकूलक यंत्रणा अर्थात एसी बसवण्यात आला. त्यानंतर मात्र थेंब पडण्याचा कालावधी काहीसा मंदावला गेला व तो तेरा वर्षांवर आला. २०१४ मध्ये नववा थेंब आधीच्या खाली पडलेल्या आठव्या थेंबाला बराच काळ स्पर्श करून होता. म्हणून काचेचे पात्र काढून घेण्यात आले. त्याच वेळी नववा थेंब त्यात पडला. आता त्याच्या पुढील थेंब सन २०२० ते २०३० या कालावधीमध्ये खाली पडण्याचा अंदाज आहे. आज आपण क्वीन्सलँड विद्यापीठातील हा प्रयोग इंटरनेटवर लाईव्ह पाहू शकतो. त्याची लाईव्ह स्ट्रीम https://livestream.com या वेबसाईटवर उपलब्ध आहे.
मागील काही वर्षांमध्ये थेंब खाली पडतानाचा टाईम लॅप्स व्हिडिओ घेण्यात आला होता. अशा प्रकारच्या व्हिडिओमध्ये चलचित्रे वेगाने पुढे जाताना दिसतात. परंतु हा व्हिडीओ टाईम लॅप्स प्रकारातला सर्वात मंदगती व्हिडिओ ठरला आहे. या प्रयोगासाठी एगनोबेल प्राइज देखील जाहीर झाले होते. विज्ञानातील विचित्र प्रयोगांसाठी हा पुरस्कार देण्यात येतो!
पीच या पदार्थांचा विचार केल्यास त्याचा घट्टपणा मधापेक्षा २० लाख पटीने अधिक आहे. तसेच तो पाण्यापेक्षा २.३ x १०११ इतका अधिक चिकट व घट्ट आहे. या प्रयोगापूर्वी ही १८४० मध्ये ऑक्सफर्ड इलेक्ट्रिक बेल हा प्रयोग सुरू करण्यात आला होता. तसेच बेवरली क्लॉक हाही प्रयोग १८६४ मध्ये सुरू करण्यात आला होता. परंतु दोन्ही प्रयोग काही कारणास्तव मधल्या काळामध्ये बंद पडले होते. याच कारणास्तव इतिहासामध्ये सर्वाधिक काळ झालेला वैज्ञानिक प्रयोग हा "पीच ड्रॉप एक्सपेरिमेंट" हाच आहे. अशा प्रकारचा प्रयोग डब्लिन येथील ट्रीनिटी महाविद्यालयामध्ये करण्यात आला. या प्रयोगात पिचचा थेंब १३ जुलै २०१३ मध्ये खाली पडला होता. त्याचा लाईव्ह व्हिडिओ इंटरनेटवर उपलब्ध आहे.

Ⓒ Ⓐ तुषार भ. कुटे