Thursday, July 18, 2024

लुझिंग लीना

जून-जुलै १९७३ चा काळ असेल. दक्षिण कॅलिफोर्निया विद्यापीठातील प्राध्यापक अलेक्झांडर सौचुक यांच्या सिग्नल आणि इमेज प्रोसेसिंगवर काम करणाऱ्या एका विद्यार्थ्याला आणि संगणक प्रयोगशाळा सहाय्यकाला त्यांच्या प्रयोगासाठी एक उत्तम इमेज अर्थात चित्र हवे होते. संगणकीय अल्गोरिदम इमेजेस वर अर्थात चित्रांवर व्यवस्थित चालतात की नाही हे पाहण्यासाठी त्यांना योग्य ते चित्र मिळत नव्हते. त्या काळात वापरण्यात आलेली ठेवणीतील चित्रे त्यांनी वापरून बघितली, परंतु त्यातून हवा तसा प्रतिसाद मिळाला नाही. शिवाय त्याच त्याच इमेजेस वापरून ते कंटाळले होते. त्यांना काहीशी वेगळी, डायनामिक, सुंदर अशी नवी कोरी इमेज हवी होती. या इमेजद्वारे ते आपल्या अल्गोरिथम नवीन शोधनिबंधामध्ये प्रकाशित करू इच्छित होते. आणि अचानक त्यांना अमेरिकेतील प्रसिद्ध ‘प्लेबॉय’ या नियतकालिकाच्या आतील पानांमध्ये मध्यभागी दोन पानांवर छापलेली एक इमेज दिसून आली. ती एका स्वीडिश मॉडेलची होती. तिचे नाव…  लीना फॉरसेन.

लीनाचे हे चित्र उभे आयताकृती आणि बऱ्यापैकी मोठे होते. परंतु त्यांनी या चित्राच्या चेहऱ्याकडचा चौरसाकृत भाग ५१२ * ५१२ अशा पिक्सल रिझोल्युशन मध्ये कापून घेतला आणि संगणकामध्ये RGB चॅनल्सचा वापर करून साठवून ठेवला. याच चित्राचा वापर करून त्यांनी आपले अल्गोरिथम शोधनिबंधामध्ये प्रकाशित केले. या शोधनिबंधाचा संदर्भ घेऊन पुढे हळूहळू  इमेज प्रोसेसिंगवर काम करणाऱ्या अन्य संशोधकांनी देखील या चित्राचा वापर करायला सुरुवात केली. अल्पावधीतच हे चित्र लोकप्रिय होऊ लागले. बहुतांश विद्यार्थी आणि संशोधक याच चित्राचा वापर करून इमेज प्रोसेसिंगचे अल्गोरिथम प्रकाशित करू लागले. याच विषयावर लिहिण्यात आलेल्या पुस्तकांमध्ये देखील लिहिण्याच्या चित्राचा वापर होऊ लागला. प्रामुख्याने पुरुष संशोधकांचा वर्चस्व असणाऱ्या या क्षेत्रात पहिल्यांदाच एका स्त्रीच्या चित्राचा इमेज प्रोसेसिंगच्या अल्गोरिथमसाठी वापर करण्यात आला होता. १९९५ मध्ये संगणकामध्ये सर्वाधिक वेळा वापरण्यात येणाऱ्या चित्रांमध्ये या चित्राचा पहिला क्रमांक लागला. जेव्हा ‘प्लेबॉय’ या नियतकालिकाला ही गोष्ट समजली तेव्हा त्यांनी कॉपीराईटचा दावा देखील दाखल केला. परंतु या चित्राची उपयुक्तता लक्षात आल्यानंतर कालांतराने नियतकालिकाने हा दावा मागे देखील घेतला होता. १९९१ मध्ये ऑप्टिकल इंजिनिअरिंगच्या सर्वोत्तम जर्नलच्या मुखपृष्ठावर देखील लीनाचे चित्र झळकले. तिथून या चित्राची लोकप्रियता अधिक वाढीस लागली. IEEE या प्रख्यात संस्थेच्या जर्नलमध्ये सर्वप्रथम १९९९ मध्ये तीन वेगवेगळ्या शोधनिबंधात लीना या चित्राचा वापर करण्यात आला होता. इथून पुढे IEEE च्या इमेज प्रोसेसिंग वरील बहुतांश शोधनिबंधामध्ये याच चित्राचा वापर होत गेला. विशेष म्हणजे या चित्राची लोकप्रियता वाढल्यानंतर लीना फॉरसेन या स्वीडिश मॉडेलला देखील दोन वेगवेगळ्या संशोधन कार्यक्रमांमध्ये आमंत्रित देखील करण्यात आलं होतं. शिवाय त्यातील एका कॉन्फरन्समध्ये तिने भाषण देखील दिलं! IEEE च्या इमेज प्रोसेसिंग जर्नलचे मुख्य संपादक डेव्हिड मुन्सन यांच्यामध्ये लीनाच्या या चित्रामध्ये इमेज प्रोसेसिंग मध्ये काम करणाऱ्या संशोधकांना हवी असलेली सर्व माहिती मिळून जाते. म्हणूनच ‘संगणक दृष्टी’च्या या विश्वात या चित्राचे अनन्य साधारण महत्त्व आहे. 

लीनाच्या चित्राच्या वापरावरून अनेक संशोधन करणाऱ्या संस्थांमध्ये वाद देखील झाले. शिवाय या चित्राला पर्याय शोधण्याचे देखील प्रयत्न झाले.. अर्थातच हा बदल सकारात्मक आणि नकारात्मक अशा दोन्ही दृष्टीतून योग्य असाच होता. सन २०१८ मध्ये नेचर नॅनोटेक्नॉलॉजी आणि ऑप्टिकल इंजीनियरिंग अशा दोन्ही जर्नलने जाहीर केले की इथून पुढे लीनाची इमेज ते वापरणार नाहीत. परंतु आजही लोकप्रियतेच्या बाबतीत या चित्राने गाठलेले विक्रम अन्य कोणतेही चित्र मोडू शकलेले नाही, हेही तितकेच सत्य आहे.

इमेज प्रोसेसिंगमध्ये वर्षानुवर्षे वापरण्यात येणाऱ्या अल्गोरिथममध्ये आजही ही इमेज तितक्याच प्रभावीपणे आपले निकाल दाखवते. सन २०१९ मध्ये ‘लुझिंग लीना’ नावाची एक डॉक्युमेंटरी देखील प्रकाशित झाली होती. त्यामध्ये म्हटले होते की ‘बऱ्याच वर्षांपूर्वीच मी मॉडेलिंग मधून निवृत्त झाले आहे, आता वेळ आहे तंत्रज्ञानातून देखील निवृत्त होण्याची!’ पण ही निवृत्ती अधिकृतपणे होण्यासाठी त्यांना पाच वर्षे जावी लागली.  

१ एप्रिल २०२४ मध्ये IEEE ने जाहीर केले की इथून पुढे कोणत्याही प्रकाशनामध्ये संशोधक लीनाची इमेज वापरू शकणार नाहीत. असे असले तरी इमेज प्रोसेसिंग क्षेत्रामध्ये लीनाने जी इमेज बनवली आहे, ती क्वचितच एखादी दुसरी इमेज स्वतः बनवू शकेल!

(लीनाचे मूळ छायाचित्र छायाचित्रकार ड्वाईट हूकर यांनी काढले आहे.)


  • तुषार भ. कुटे


(सोबतचे चित्र: लीना फॉरसेन तिच्या सुप्रसिद्ध छायाचित्रासह!)

 


 

No comments:

Post a Comment

to: tushar.kute@gmail.com