आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स: कृत्रिम बुद्धिमत्ता आणि मानव यांच्या सहअस्तित्वाचे कोडे

मागच्या जवळपास दोन वर्षांपासून आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स या क्षेत्रामध्ये होत असलेल्या नवनवीन तंत्र उदयाचा, घडामोडींचा आणि वेगवान स्पर्धेचा अभ्यास करताना या तंत्रज्ञानाची भविष्यातील व्याप्ती माझ्या ध्यानात यायला लागली होती. हे तंत्रज्ञान मानवी प्रगतीसाठी वरदान ठरत आहे, परंतु दुसऱ्या बाजूला त्याचे नवनवे धोके देखील निर्माण होताना दिसत आहेत. एआयचे पितामह जेफ्री हिंटन यांनी याविषयी आधीच जनजागृती सुरू केलेली आहे. परंतु त्याचा फारसा प्रभाव झालेला दिसत नाही. युवाल नोवा हरारी, स्टीफन हॉकिंग यांच्यासारख्या विद्वानांनी देखील आर्टिफिशियल इंटेलिजन्सच्या विकासाबाबत विविध मुद्दे उपस्थित केलेले आहेत. निक बॉस्ट्रॅम यांच्या सुपरइंटेलिजन्स या पुस्तकामधून आर्टिफिशियल इंटेलिजन्सचा भविष्यातील वापर अधिक ठळकपणे समोर यायला लागला. या तंत्रज्ञानाबद्दल जुजबी माहिती असली तरी आजही आपण भारतीय त्याबद्दल फारशा गांभीर्याने बोलत नाही, किंबहुना विचारही करत नाही. म्हणूनच या गोष्टींचा उहापोह करण्यासाठी हा पुस्तकरुपी यज्ञ मी हाती घेतला.
आपण एका अशा युगाच्या उंबरठ्यावर उभे आहोत, जिथे मानवी इतिहासाला कलाटणी देणारी, आपल्या अस्तित्वाच्या मूलभूत व्याख्यांना आव्हान देणारी आणि आपल्या भविष्याची दिशा पूर्णपणे बदलून टाकण्याची क्षमता असलेली एक नवीन शक्ती उदयास येत आहे – ती शक्ती म्हणजे कृत्रिम बुद्धिमत्ता. काही दशकांपूर्वी विज्ञानकथांचा विषय वाटणारी ही संकल्पना आज आपल्या दैनंदिन जीवनाचा, आपल्या अर्थव्यवस्थेचा, आपल्या समाजाचा आणि आपल्या जागतिक राजकारणाचा अविभाज्य भाग बनली आहे. आपल्या हातातील स्मार्टफोनपासून ते आपल्याला सेवा देणाऱ्या चॅटबॉट्सपर्यंत, आणि वैद्यकीय निदानापासून ते स्वयंचलित वाहनांपर्यंत, कृत्रिम बुद्धिमत्ता आपल्या अवतीभवती, अनेकदा आपल्या नकळत, कार्यरत आहे. तिचा विकास थक्क करणाऱ्या वेगाने होत आहे आणि तिची क्षमता दिवसेंदिवस वाढत आहे.
ही प्रगती निःसंशयपणे अनेक संधी आणि फायदे घेऊन येत आहे. कृत्रिम बुद्धिमत्तेमध्ये मानवाच्या अनेक मोठ्या समस्या (उदा. रोगराई, गरिबी, हवामान बदल, अज्ञान) सोडवण्याची, आपल्या जीवनाची गुणवत्ता सुधारण्याची, वैज्ञानिक शोधांना गती देण्याची, आणि मानवी क्षमतांना एका नव्या उंचीवर नेण्याची अफाट क्षमता आहे. हे सर्व पाहता, एका उज्ज्वल आणि समृद्ध भविष्याची आशा पल्लवित होते.
परंतु, या नाण्याच्या दुसरी बाजूही तितकीच, किंबहुना अधिक, महत्त्वाची आणि विचार करायला लावणारी आहे. कृत्रिम बुद्धिमत्तेची ही वाढती शक्ती आणि स्वायत्तता आपल्यासोबत काही अत्यंत गंभीर आणि मूलभूत प्रश्न घेऊन येत आहे. जर यंत्रे मानवापेक्षा अधिक बुद्धिमान झाली, तर काय होईल? त्यांच्यावर आपले नियंत्रण राहील का? त्यांची ध्येये मानवी मूल्यांशी आणि हितांशी सुसंगत असतील का? आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा हा अनियंत्रित वाटणारा विकास आपल्याला एका अशा भविष्याकडे तर घेऊन जात नाहीये, जिथे मानवजातीचे स्थान, तिचे स्वातंत्र्य, तिची ओळख आणि कदाचित तिचे अस्तित्वच धोक्यात येईल?
"आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स: कृत्रिम बुद्धिमत्ता आणि मानव यांच्या सहअस्तित्वाचे कोडे" हे पुस्तक याच गंभीर आणि काहीशा अस्वस्थ करणाऱ्या प्रश्नांचा ऊहापोह करण्याचा एक प्रामाणिक प्रयत्न आहे. या पुस्तकाचे शीर्षक जाणीवपूर्वक काहीसे धक्कादायक आणि विचारप्रवर्तक ठेवले आहे. 'मानवतेचा अंत' याचा अर्थ केवळ पृथ्वीवरून मानवी प्रजातीचा शारीरिक विनाश होणे, असाच मर्यादित नाही. तो त्याहून अधिक व्यापक आणि सूक्ष्म असू शकतो. तो कदाचित आपल्या स्वातंत्र्याचा, आपल्या स्वायत्ततेचा, आपल्या निर्णयक्षमतेचा, आपल्या अस्तित्वाच्या उद्देशाचा, किंवा 'मानव' म्हणून असलेल्या आपल्या अद्वितीय ओळखीचाही अंत असू शकतो. हे पुस्तक या विविध शक्यतांचा, त्यांच्यामागील कारणांचा, आणि त्यांच्या संभाव्य परिणामांचा शोध घेण्याचा प्रयत्न करते.
या पुस्तकाचा उद्देश केवळ भीती निर्माण करणे किंवा निराशावाद पसरवणे हा नाही. तसेच, तो कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या प्रगतीला विरोध करणे हाही नाही. तंत्रज्ञानाचा विकास हा अटळ असतो, आणि त्याला थांबवणे शक्य नसते. पण त्याला योग्य दिशा देणे, त्याचे नियमन करणे, आणि त्याचे फायदे सर्वांपर्यंत पोहोचवताना त्याचे धोके कमी करणे, हे आपल्या हातात नक्कीच असते. या पुस्तकाचा उद्देश आहे की, कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या या अत्यंत महत्त्वाच्या आणि दूरगामी परिणाम करणाऱ्या विषयाबद्दल समाजात एक सखोल, माहितीपूर्ण आणि चिकित्सक चर्चा सुरू व्हावी. आपण ज्या शक्तिशाली तंत्रज्ञानाची निर्मिती करत आहोत, त्याच्याबद्दल आपण अनभिज्ञ किंवा उदासीन राहून चालणार नाही. आपल्याला त्याचे स्वरूप, त्याची क्षमता, त्याच्या मर्यादा, आणि त्याचे संभाव्य धोके यांची स्पष्ट जाणीव असायला हवी.
या पुस्तकातून आर्टिफिशियल इंटेलिजन्सविषयी सखोल माहिती वाचकांना मिळेलच परंतु याबरोबरच हे तंत्रज्ञान काय करू शकते? तसेच त्याच्याकडे बघण्याचा आपला दृष्टिकोन कसा असावा? मानव आणि एआयचा समन्वय कसा साधता येईल? या सर्व प्रश्नांची सुटसुटीत उत्तरे देण्याचा मी प्रयत्न केलेला आहे. आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स विषयी सातत्याने जाणून घेण्यासाठी उत्सुक असणारे वाचक पुस्तक वाचून झाल्यानंतर याकडे पाहण्याचा एक समर्पक दृष्टिकोन तयार करतील, अशी मला आशा आहे. 

--- तुषार भ. कुटे

#एआय #मराठी #पुस्तक #मधुश्री_पब्लिकेशन #tusharbkute