कंट्रोल झेड: एका जादूच्या बोटाची कहाणी!

आजच्या डिजिटल युगात, 'कंट्रोल झेड' (Ctrl+Z) हे जादूच्या बोटासारखे काम करते. चुकून काहीतरी गडबड झाली, एखादी फाइल डिलीट झाली किंवा टेक्स्ट चुकीचा टाइप झाला, तर फक्त हे दोन बटण दाबा आणि भूतकाळात जा! 'अंडू' (Undo) नावाचे हे शक्तिशाली फीचर आपल्यापैकी अनेकांसाठी जीव वाचवणारे ठरले आहे. पण तुम्हाला माहित आहे का, या दोन साध्या बटनांमागे एक मनोरंजक इतिहास दडलेला आहे?

या जादूच्या बटनाचा जन्म एका अशा व्यक्तीच्या विचारातून झाला, ज्याला युजर इंटरफेस अधिक सोपा आणि मानवी चुकांना माफ करणारा बनवायचा होता. त्या व्यक्तीचे नाव होते लॅरी टेस्लर. लॅरी हे संगणक विज्ञानातील एक अग्रगण्य व्यक्तिमत्व होते, ज्यांनी 'कट' (Cut), 'कॉपी' (Copy) आणि 'पेस्ट' (Paste) यांसारख्या मूलभूत कमांड्सच्या विकासातही महत्त्वपूर्ण योगदान दिले होते. त्यांचा नेहमीच प्रयत्न असे की, माणसाला मशीनसोबत संवाद साधताना कमीतकमी त्रास व्हावा.

१९७० च्या दशकात जेव्हा संगणक अजून सर्वसामान्यांसाठी नवीन गोष्ट होती, तेव्हा लॅरी झेरॉक्स पार्क (Xerox PARC) या प्रसिद्ध संशोधन संस्थेत काम करत होते. याच काळात त्यांनी 'अंडू' या फीचरची कल्पना मांडली. त्यांचा उद्देश हा होता की, वापरकर्त्याने नकळत काही चूक केली, तर त्याला ती सुधारण्याची संधी मिळाली पाहिजे. पूर्वी, एकदा काहीतरी चुकले की, सर्व काम नव्याने करावे लागे, जो खूप त्रासदायक अनुभव होता.

लॅरी टेस्लर यांनी 'अंडू' या कार्यासाठी 'कंट्रोल झेड' ही शॉर्टकट की निवडली. या निवडीमागे काही तर्क होता. कीबोर्डवरील 'झेड' हे अक्षर 'वाय' (Y - Redo साठी वापरले जाणारे अक्षर) च्या जवळ आहे, ज्यामुळे 'अंडू' आणि 'रीडू' या दोन्ही क्रिया एका हाताने करणे सोपे जाते. तसेच, 'झेड' हे अक्षर काहीतरी 'शून्य' किंवा 'मागे जाणे' असे दृश्यमान करते, ज्यामुळे ते 'अंडू' या कार्यासाठी अधिक समर्पक वाटते.

सर्वात प्रथम 'अंडू' फीचरचा वापर झेरॉक्सच्या 'स्टार' (Xerox Star) या व्यावसायिक डेस्कटॉप सिस्टीममध्ये १९८१ मध्ये करण्यात आला. ही सिस्टीम अनेक नविन कल्पनांना जन्म देणारी ठरली आणि 'अंडू' त्यापैकीच एक होती. सुरुवातीला हे फीचर फक्त टेक्स्ट एडिटिंगमध्ये उपलब्ध होते, पण हळूहळू त्याची उपयुक्तता लक्षात आल्यावर ते इतर ॲप्लिकेशन्समध्येही समाविष्ट होऊ लागले.

ॲपलने त्यांच्या मॅकिंटॉश (Macintosh) ऑपरेटिंग सिस्टीममध्ये कमांड झेड (Command-Z) या नावाने 'अंडू' फीचर आणले आणि ते प्रचंड लोकप्रिय झाले. मायक्रोसॉफ्टने देखील विंडोज (Windows) मध्ये कंट्रोल झेड (Ctrl+Z) ही शॉर्टकट कायम ठेवली, ज्यामुळे ते जगभरातील कोट्यवधी लोकांसाठी एक अविभाज्य भाग बनले. लिनक्स ऑपरेटिंग सिस्टीममधेही 'अंडू'साठी याच बटणाचा वापर होतो!

आजकाल, टेक्स्ट एडिटर, ग्राफिक डिझाइन सॉफ्टवेअर, स्प्रेडशीट, फाइल मॅनेजर आणि जवळपास प्रत्येक ॲप्लिकेशनमध्ये 'अंडू' आणि 'रीडू' ची सोय उपलब्ध आहे. कंट्रोल झेड हे फक्त दोन बटण नसून ते एक शक्तिशाली विचार आहे - मानवी चुकांना स्वीकारणे आणि त्यांना सुधारण्याची संधी देणे.

लॅरी टेस्लर आता आपल्यात नाहीत, पण त्यांनी दिलेली ही 'अंडू' ची भेट नेहमीच आपल्याला आठवण करून देत राहील की, तंत्रज्ञान माणसांसाठी आहे आणि ते अधिकाधिक मानवी बनले पाहिजे.

--- तुषार भ. कुटे