डॉ. जयंत नारळीकर: खगोलविज्ञान आणि साहित्याचा तेजस्वी संगम

डॉ. जयंत विष्णू नारळीकर हे नाव खगोलभौतिकशास्त्र आणि विज्ञान साहित्याच्या क्षेत्रात अत्यंत आदराने घेतले जाते. विज्ञानातील किचकट संकल्पना सोप्या आणि रंजक भाषेत सामान्य लोकांपर्यंत पोहोचवणारे ते एक अग्रगण्य शास्त्रज्ञ आणि लेखक आहेत. त्यांचे जीवन आणि कार्य अनेक पिढ्यांना प्रेरणा देत आले आहे.

जन्म आणि शिक्षण:
जयंत नारळीकर यांचा जन्म १९ जुलै १९३८ रोजी कोल्हापूर येथे झाला. त्यांचे वडील विष्णू वासुदेव नारळीकर हे एक प्रसिद्ध गणितज्ञ होते आणि बनारस हिंदू विद्यापीठात गणित विभागाचे प्रमुख होते. आई सुमती नारळीकर या संस्कृत विदुषी होत्या. अशा विद्वत्तापूर्ण वातावरणात वाढल्याने जयंतरावांना लहानपणापासूनच ज्ञानार्जनाची आवड निर्माण झाली. त्यांनी बनारस हिंदू विद्यापीठातून पदवी शिक्षण पूर्ण केले आणि त्यानंतर ते उच्च शिक्षणासाठी केंब्रिज विद्यापीठात गेले. तिथे त्यांनी प्रसिद्ध खगोलशास्त्रज्ञ सर फ्रेड हॉईल यांच्या मार्गदर्शनाखाली पीएच.डी. आणि नंतर डी.एस्सी. या पदव्या संपादन केल्या.

वैज्ञानिक योगदान:
डॉ. नारळीकर यांचे सर्वात महत्त्वाचे योगदान म्हणजे सर फ्रेड हॉईल यांच्यासमवेत मांडलेला "स्थिर स्थिती सिद्धान्त" (Steady State Theory) होय. हा सिद्धान्त महास्फोट सिद्धान्ताला (Big Bang Theory) एक पर्याय म्हणून ओळखला जातो. या सिद्धान्तानुसार, विश्वाची निर्मिती एका विशिष्ट क्षणी न होता ते नेहमीच अस्तित्वात आहे आणि नवीन दीर्घिका (galaxies) सतत निर्माण होत असतात. जरी आज महास्फोट सिद्धान्त अधिक स्वीकारला गेला असला, तरी हॉईल-नारळीकर सिद्धान्ताने विश्वरचना शास्त्रातील अनेक मूलभूत प्रश्नांवर विचार करण्यास चालना दिली. याव्यतिरिक्त, त्यांनी गुरुत्वाकर्षण, काळ (Time), कृष्णविवर (Black Holes) आणि सापेक्षता सिद्धान्त (Theory of Relativity) यांसारख्या विषयांवरही महत्त्वपूर्ण संशोधन केले आहे. त्यांनी 'कन्फॉर्मल ग्रॅव्हिटी थिअरी' (Conformal Gravity Theory) विकसित करण्यातही महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे.

विज्ञान प्रसार आणि साहित्य:
डॉ. नारळीकर यांनी केवळ संशोधन क्षेत्रातच नव्हे, तर विज्ञान प्रसाराच्या कार्यातही मोलाची कामगिरी केली आहे. त्यांनी मराठी आणि इंग्रजी भाषेतून अनेक पुस्तके लिहिली आहेत, ज्यामध्ये खगोलशास्त्र, गणित आणि विज्ञानातील इतर संकल्पना अत्यंत सोप्या आणि मनोरंजक पद्धतीने स्पष्ट केल्या आहेत. त्यांच्या विज्ञान कथा (Science Fiction) विशेष लोकप्रिय आहेत. "यक्षांची देणगी", "प्रेषित", "वामन परत न आला", "अंतराळातील भस्मासूर" यांसारख्या त्यांच्या अनेक विज्ञान कथांनी मराठी साहित्यात एक नवा प्रवाह निर्माण केला आणि वाचकांना विज्ञानाच्या अद्भुत दुनियेची सफर घडवली. लहान मुलांसाठीही त्यांनी अनेक पुस्तकं लिहिली आहेत. विज्ञानाचा प्रसार केवळ शहरांपुरता मर्यादित न राहता तो तळागाळातील लोकांपर्यंत पोहोचावा, यासाठी ते नेहमीच आग्रही राहिले आहेत.

संस्थात्मक कार्य:
भारतात परत आल्यानंतर, त्यांनी टाटा मूलभूत संशोधन संस्थेत (Tata Institute of Fundamental Research - TIFR) प्राध्यापक म्हणून काम केले. त्यानंतर, पुणे येथे १९८८ साली "आंतर-विद्यापीठीय खगोलशास्त्र आणि खगोलभौतिकी केंद्र" (Inter-University Centre for Astronomy and Astrophysics - IUCAA) या संस्थेची स्थापना करण्यात त्यांचा सिंहाचा वाटा होता. ते या संस्थेचे संस्थापक संचालक होते आणि त्यांच्या नेतृत्वाखाली 'आयुका'ने आंतरराष्ट्रीय स्तरावर नावलौकिक मिळवला.

पुरस्कार आणि सन्मान:
डॉ. नारळीकर यांना त्यांच्या कार्यासाठी अनेक राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय पुरस्कारांनी सन्मानित करण्यात आले आहे. यामध्ये भारत सरकारतर्फे पद्मभूषण (१९६५) आणि पद्मविभूषण (२००४), तसेच महाराष्ट्र भूषण (२०१०) या पुरस्कारांचा समावेश आहे. त्यांना भटनागर पुरस्कार, युनेस्कोचा कलिंग पुरस्कार (१९९६) आणि साहित्य अकादमी पुरस्कार (२०१४, त्यांच्या "चार नगरातले माझे विश्व" या आत्मचरित्रासाठी) यांसारखे अनेक प्रतिष्ठित सन्मान लाभले आहेत.

डॉ. जयंत नारळीकर हे एक दूरदर्शी शास्त्रज्ञ, प्रतिभावान लेखक आणि समर्पित विज्ञान प्रसारक आहेत. त्यांचे जीवन हे ज्ञान, जिज्ञासा आणि कठोर परिश्रमाचे प्रतीक आहे. त्यांनी भारतीय विज्ञान आणि साहित्य क्षेत्रात दिलेले योगदान अतुलनीय असून, ते भावी पिढ्यांसाठी सदैव प्रेरणादायी राहील.

--- तुषार भ. कुटे