द मेकॅनिकल टर्क: बुद्धीमान मशीन की डोळ्यांना दिलेला धोका?

अठराव्या शतकाच्या उत्तरार्धात, एका अद्भुत 'मशीन'ने युरोपभर खळबळ उडवून दिली होती. हे मशीन दुसरे तिसरे काही नसून 'द मेकॅनिकल टर्क' (The Mechanical Turk) होते. दिसायला एका तुर्की माणसाच्या वेशात असलेली ही मानवी आकृती एका लाकडी पेटीवर बसलेली असे आणि विशेष म्हणजे, ती बुद्धिबळाचे डाव खेळण्यात माहीर होती! त्या काळात, जेव्हा स्वयंचलित यंत्रणा आणि कृत्रिम बुद्धिमत्ता या कल्पना नवख्या होत्या, तेव्हा या 'बुद्धिमान' मशीनने अनेक बुद्धीमान लोकांना हरवून आश्चर्यचकित केले. खुद्द बेंजामिन फ्रँकलिनसारख्या विचारवंतालाही या मशीनने पराभूत केले होते!

या मशीनची रचना मोठी आकर्षक होती. एका मोठ्या लाकडी पेटीवर एक पुतळा बसवलेला होता, ज्याच्या हातात बुद्धिबळाचा पट होता. पेटी उघडल्यावर आतमध्ये अनेक चाके, स्प्रिंग्ज आणि इतर यांत्रिक भाग दिसत होते, ज्यामुळे लोकांना ते खऱ्या अर्थाने एक स्वयंचलित यंत्र आहे असे वाटे. जेव्हा कोणी या मशीनला आव्हान देत असे, तेव्हा एक ऑपरेटर पेटी उघडतो आणि आतील यंत्रणा दाखवतो, ज्यामुळे लोकांना खात्री पटते की यात कोणतीही लपलेली व्यक्ती नाही. मग मशीन आपला पहिला डाव खेळते आणि बघता बघता प्रतिस्पर्धकाला मात देते!

पण या चमत्कारामागे एक रहस्य दडलेले होते. 'द मेकॅनिकल टर्क' खरं तर पूर्णपणे स्वयंचलित नव्हते. त्या लाकडी पेटीच्या आत एक लहान जागा बनवलेली होती, जिथे एक कुशल बुद्धिबळपटू लपलेला असे! हा खेळाडू बाहेरच्या बाजूने फिरवल्या जाणाऱ्या चाकांच्या आणि लीवरच्या साहाय्याने पुतळ्याच्या हातांची हालचाल नियंत्रित करत असे आणि प्रतिस्पर्धकाचे डाव पाहून आपले खेळी खेळत असे. लोकांना दाखवल्या जाणाऱ्या यांत्रिक भागांचा आणि दरवाजांचा उपयोग फक्त लोकांची दिशाभूल करण्यासाठी होता.

या 'मशीन'चा निर्माता होता हंगेरियन शोधक वुल्फगँग्ह वॉन केम्पेलन. त्याने सन १७७० मध्ये ऑस्ट्रियाच्या महाराणी मारिया थेरेसा यांना हे अद्भुत मशीन दाखवून सर्वांना चकित केले. त्यानंतर अनेक वर्षे हे मशीन युरोपभर फिरले आणि अनेक सार्वजनिक प्रदर्शन झाले. अनेक लोकांनी या मशीनच्या बुद्धिमत्तेवर विश्वास ठेवला, तर काहींना त्यात काहीतरी गडबड असल्याचा संशय होता.

'द मेकॅनिकल टर्क' हा केवळ एक मनोरंजक खेळ नव्हता, तर तो त्या काळातील यांत्रिक आणि मानवी बुद्धिमत्तेच्या कल्पनेवर एक मोठा प्रश्नचिन्ह उभे करणारा होता. लोकांना वाटले की खऱ्या अर्थाने एक बुद्धिमान मशीन अस्तित्वात आले आहे. या घटनेने कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या भविष्यातील शक्यतांबद्दल लोकांच्या मनात उत्सुकता आणि आश्चर्य निर्माण केले.

कालांतराने, या मशीनमधील रहस्य उघड झाले. अनेक वर्षांनंतर, वेगवेगळ्या मालकांनी या मशीनची रचना आणि कार्यपद्धती जगासमोर आणली, ज्यामुळे लोकांना कळले की या 'बुद्धिमान' मशीनच्या मागे एका माणसाचा मेंदू काम करत होता.

तरीही, 'द मेकॅनिकल टर्क' ची कहाणी आजही मनोरंजक आहे. ते एका माणसाच्या चातुर्याचे आणि लोकांच्या उत्सुकतेचे प्रतीक आहे. त्याने त्या काळात लोकांना स्वयंचलित यंत्रणा आणि बुद्धिमत्तेच्या संभाव्यतेबद्दल विचार करण्यास प्रवृत्त केले. जरी ते प्रत्यक्षात एक धोका होता, तरीही त्याने भविष्यातील संगणक आणि कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या विकासासाठी एक मानसिक आणि सामाजिक पार्श्वभूमी तयार केली, हे नक्की! एका 'खोट्या' मशीनने भविष्यातील 'सत्य' तंत्रज्ञानाची कल्पना लोकांच्या मनात रुजवली, ही खरंच एक अनोखी गोष्ट आहे!

(चित्र: विकिपीडिया)

--- तुषार भ. कुटे