डॉ. जयंत नारळीकर: खगोलविज्ञान आणि साहित्याचा तेजस्वी संगम

डॉ. जयंत विष्णू नारळीकर हे नाव खगोलभौतिकशास्त्र आणि विज्ञान साहित्याच्या क्षेत्रात अत्यंत आदराने घेतले जाते. विज्ञानातील किचकट संकल्पना सोप्या आणि रंजक भाषेत सामान्य लोकांपर्यंत पोहोचवणारे ते एक अग्रगण्य शास्त्रज्ञ आणि लेखक आहेत. त्यांचे जीवन आणि कार्य अनेक पिढ्यांना प्रेरणा देत आले आहे.

जन्म आणि शिक्षण:
जयंत नारळीकर यांचा जन्म १९ जुलै १९३८ रोजी कोल्हापूर येथे झाला. त्यांचे वडील विष्णू वासुदेव नारळीकर हे एक प्रसिद्ध गणितज्ञ होते आणि बनारस हिंदू विद्यापीठात गणित विभागाचे प्रमुख होते. आई सुमती नारळीकर या संस्कृत विदुषी होत्या. अशा विद्वत्तापूर्ण वातावरणात वाढल्याने जयंतरावांना लहानपणापासूनच ज्ञानार्जनाची आवड निर्माण झाली. त्यांनी बनारस हिंदू विद्यापीठातून पदवी शिक्षण पूर्ण केले आणि त्यानंतर ते उच्च शिक्षणासाठी केंब्रिज विद्यापीठात गेले. तिथे त्यांनी प्रसिद्ध खगोलशास्त्रज्ञ सर फ्रेड हॉईल यांच्या मार्गदर्शनाखाली पीएच.डी. आणि नंतर डी.एस्सी. या पदव्या संपादन केल्या.

वैज्ञानिक योगदान:
डॉ. नारळीकर यांचे सर्वात महत्त्वाचे योगदान म्हणजे सर फ्रेड हॉईल यांच्यासमवेत मांडलेला "स्थिर स्थिती सिद्धान्त" (Steady State Theory) होय. हा सिद्धान्त महास्फोट सिद्धान्ताला (Big Bang Theory) एक पर्याय म्हणून ओळखला जातो. या सिद्धान्तानुसार, विश्वाची निर्मिती एका विशिष्ट क्षणी न होता ते नेहमीच अस्तित्वात आहे आणि नवीन दीर्घिका (galaxies) सतत निर्माण होत असतात. जरी आज महास्फोट सिद्धान्त अधिक स्वीकारला गेला असला, तरी हॉईल-नारळीकर सिद्धान्ताने विश्वरचना शास्त्रातील अनेक मूलभूत प्रश्नांवर विचार करण्यास चालना दिली. याव्यतिरिक्त, त्यांनी गुरुत्वाकर्षण, काळ (Time), कृष्णविवर (Black Holes) आणि सापेक्षता सिद्धान्त (Theory of Relativity) यांसारख्या विषयांवरही महत्त्वपूर्ण संशोधन केले आहे. त्यांनी 'कन्फॉर्मल ग्रॅव्हिटी थिअरी' (Conformal Gravity Theory) विकसित करण्यातही महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे.

विज्ञान प्रसार आणि साहित्य:
डॉ. नारळीकर यांनी केवळ संशोधन क्षेत्रातच नव्हे, तर विज्ञान प्रसाराच्या कार्यातही मोलाची कामगिरी केली आहे. त्यांनी मराठी आणि इंग्रजी भाषेतून अनेक पुस्तके लिहिली आहेत, ज्यामध्ये खगोलशास्त्र, गणित आणि विज्ञानातील इतर संकल्पना अत्यंत सोप्या आणि मनोरंजक पद्धतीने स्पष्ट केल्या आहेत. त्यांच्या विज्ञान कथा (Science Fiction) विशेष लोकप्रिय आहेत. "यक्षांची देणगी", "प्रेषित", "वामन परत न आला", "अंतराळातील भस्मासूर" यांसारख्या त्यांच्या अनेक विज्ञान कथांनी मराठी साहित्यात एक नवा प्रवाह निर्माण केला आणि वाचकांना विज्ञानाच्या अद्भुत दुनियेची सफर घडवली. लहान मुलांसाठीही त्यांनी अनेक पुस्तकं लिहिली आहेत. विज्ञानाचा प्रसार केवळ शहरांपुरता मर्यादित न राहता तो तळागाळातील लोकांपर्यंत पोहोचावा, यासाठी ते नेहमीच आग्रही राहिले आहेत.

संस्थात्मक कार्य:
भारतात परत आल्यानंतर, त्यांनी टाटा मूलभूत संशोधन संस्थेत (Tata Institute of Fundamental Research - TIFR) प्राध्यापक म्हणून काम केले. त्यानंतर, पुणे येथे १९८८ साली "आंतर-विद्यापीठीय खगोलशास्त्र आणि खगोलभौतिकी केंद्र" (Inter-University Centre for Astronomy and Astrophysics - IUCAA) या संस्थेची स्थापना करण्यात त्यांचा सिंहाचा वाटा होता. ते या संस्थेचे संस्थापक संचालक होते आणि त्यांच्या नेतृत्वाखाली 'आयुका'ने आंतरराष्ट्रीय स्तरावर नावलौकिक मिळवला.

पुरस्कार आणि सन्मान:
डॉ. नारळीकर यांना त्यांच्या कार्यासाठी अनेक राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय पुरस्कारांनी सन्मानित करण्यात आले आहे. यामध्ये भारत सरकारतर्फे पद्मभूषण (१९६५) आणि पद्मविभूषण (२००४), तसेच महाराष्ट्र भूषण (२०१०) या पुरस्कारांचा समावेश आहे. त्यांना भटनागर पुरस्कार, युनेस्कोचा कलिंग पुरस्कार (१९९६) आणि साहित्य अकादमी पुरस्कार (२०१४, त्यांच्या "चार नगरातले माझे विश्व" या आत्मचरित्रासाठी) यांसारखे अनेक प्रतिष्ठित सन्मान लाभले आहेत.

डॉ. जयंत नारळीकर हे एक दूरदर्शी शास्त्रज्ञ, प्रतिभावान लेखक आणि समर्पित विज्ञान प्रसारक आहेत. त्यांचे जीवन हे ज्ञान, जिज्ञासा आणि कठोर परिश्रमाचे प्रतीक आहे. त्यांनी भारतीय विज्ञान आणि साहित्य क्षेत्रात दिलेले योगदान अतुलनीय असून, ते भावी पिढ्यांसाठी सदैव प्रेरणादायी राहील.

--- तुषार भ. कुटे

पायथॉन प्रोग्रॅमिंग : पहिले मराठी ई-बुक

सुमारे एक वर्षापूर्वीची गोष्ट. पायथॉन प्रोग्रॅमिंगचे मराठीतून व्हिडिओ ट्युटोरिअल तयार करण्याची संकल्पना मनात आली आणि काही कालावधीतच सदर व्हिडिओज युट्युबवर आम्ही अपलोड केले. खरंतर या व्हिडिओजला मिळणारा प्रतिसाद हा अपेक्षेपेक्षा अधिकच होता. केवळ एकाच वर्षांमध्ये आमच्या युट्युब चॅनेल वरील हे सर्वात लोकप्रिय व्हिडिओ ठरले. कमेंटसवरून प्रतिसाद लक्षात यायला लागला. प्रत्येक ट्यूटोरियल मराठी प्रोग्रॅमरला आवडत होते. त्यांचा प्रतिसाद हा हुरूप देणारा ठरला. आज तुम्ही गुगल अथवा युट्युब वर Python in Marathi असे सर्च केल्यास हेच व्हिडिओ सर्वात आधी दिसून येतात. शिवाय मागच्या सलग आठ महिन्यांपासून कंपनीच्या युट्युब चॅनेलचे टॉप तीन व्हिडीओज हे "पायथॉन इन मराठी" याच प्लेलिस्टमधील आहेत!
कुणालाही आपल्या भाषेतून शिकायला मिळणे, हे आनंददायी व अधिक आवडीचे असते. त्याचाच हा परिणाम म्हणूनच पायथॉन प्रोग्रॅमिंगचे मराठीतून पुस्तक लिहावे, हा विचार मनात आला व लगेच त्यावर काम करायला आम्ही सुरुवात केली. मागच्या सहा वर्षांपासून या संगणकीय भाषेवर प्रभुत्व निर्माण झाले होते. त्यामुळे त्यातील संकल्पना सहजपणे मराठीतून मांडायला सोपे जाऊ लागले. पुस्तकाची संकल्पना दोन महिन्यांपासून आकार घेऊ लागली होती आणि तंत्रज्ञानाच्या सहकार्यानेच इतक्या कमी कालावधीत पुस्तक तयार झाले. आज त्याची पहिली झलक इथे प्रदर्शित करीत आहोत. त्यासाठी माझी पत्नी रश्मी हिचा मोलाचा सहभाग आहे. म्हणूनच तिच्या वाढदिवशी या पुस्तकाची घोषणा करत आहोत. हे माझे तिसरे पुस्तक होय! तसेच ते पहिलेच व्यवसायिक ई-बुक आहे. त्याचे प्रकाशन ५ सप्टेंबर अर्थात शिक्षकदिनी होणार आहे. तेव्हाच त्याची आवृत्ती ऑनलाईन ई-वितरणासाठी उपलब्ध होईल. तसेच १५ सप्टेंबर अर्थात अभियंता दिनापासून ते अमेझॉन व गूगल बुक्स वरही उपलब्ध केले जाईल.

अधिक माहितीसाठी खालील लिंक वर क्लिक करा.
https://mitu.co.in/python-programming-in-marathi-e-book

 

’मराठी’ लेखक

मराठी भाषेमध्ये लिहिणारे अनेक मराठी व अमराठी लेखक आजवर अनेक होऊन गेले. प्रत्येक भाषेला स्वत:चे साहित्य असते. व साहित्य समृद्धीमुळेच भाषेची ओळख अधिक भक्कम होत असते. तंत्रज्ञानाचा विचार केला तर भारतीय भाषांमध्ये खूप कमी प्रमाणात लेखन केले गेले आहेत. कारण, आपल्या इथे इंग्रजी हीच तंत्रज्ञानाची अर्थात ज्ञानभाषा मानली जाते. तंत्रज्ञान विषयांवर इंग्रजी भाषेत लिहिणारे अनेक नामवंत भारतीय लेखक आहेत. शिवाय ’मॅक्ग्रा हील’, ’प्रेंण्टाईस हॉल’, ’विले’, स्प्रिंगर’, यासारख्या आंतरराष्ट्रीय नामांकित प्रकाशकांकडून अनेक भारतीय लेखकांची पुस्तके प्रसिद्ध झाली आहेत. भारतीय लेखकांच्या लिखानाचे वैशिष्ट्य म्हणजे भारतीय वाचकांना त्यांची भाषा व संकल्पना समजण्यास अवघड जात नाहीत व त्यांची भाषा ही सर्वसामान्य विद्यार्थ्यांस सोपीच वाटते.

अभियांत्रिकी शिक्षणामध्ये विविध विषयांची पुस्तके वाचताना मला अनेक मराठी लेखकांचीही पुस्तके वाचनात मिळाली. विशेष म्हणजे ही पुस्तके त्या विषयांसाठी ’टॉप प्रेफरन्स बुक्स’ म्हणून ओळखली जातात. यात मी सर्वप्रथम यशवंत कानेटकर यांचे नाव घेईन. भारतात जिथेजिथे ’सी प्रोग्रामिंग’ शिकविले जाते तिथे यशवंत कानेटकरांचे ’लेट अस सी’ वाचले जाते. ’सी प्रोग्रामिंग’ लॅंग्वेज शिकण्यासाठी ’बीपीबी’ प्रकाशनाने कानेटकरांचे हे पुस्तक प्रकाशित केले होते. या विषयावर भारतात सर्वात लोकप्रिय पुस्तक म्हणून या पुस्तकाने मान्यता मिळविली आहे. नुकतीच त्याची दहावी आवृत्ती प्रकाशित करण्यात आली. मी डिप्लोमाला शिकत असताना त्याची केवळ दुसरी आवृत्ती बाजारात आली होती. कालांतराने त्यात अनेक सुधारणा घडवून आणण्यात आल्या. माझ्यासारख्या अनेक जणांनी त्यांच्या ’सी प्रोग्रामिंग’ची बाराखडी या पुस्तकानेच सुरू केली आहे. सर्वात मोठी गोष्ट म्हणजे यशवंत कानेटकरांची ’सी प्रोग्रामिंग’ विषयावर सुमारे वीस पुस्तके प्रसिद्ध आहेत. एकाच विषयावरील विविध संकल्पनांवर इतकी पुस्तके लिहिणारे कानेटकर हे पहिलेच लेखक असतील. शिवाय सी++ विषयावरही त्यांची पुस्तके प्रकाशित आहेत. ’ऑब्जेक्ट ओरियन्टेड प्रोग्रामिंग’, ’डेटा स्ट्रक्चर्स’, ’कॉम्प्युटर ग्राफिक्स’, ’मायक्रोप्रोसेसर प्रोग्रामिंग’, ’विंडोज प्रोग्रामिंग’ ’सिस्टीम प्रोग्रामिंग’ या विषयांसाठी कानेटकरांची पुस्तके रेफरन्स बुक म्हणून वाचली जातात. गूगलच्या ’http://books.google.com या साईटवर त्यांची पुस्तके ऑनलाईन वाचता येतील.

“मायक्रोप्रोसेसर” हा विषय जेव्हा भारतीय विद्यापीठांच्या तसेच विविध तंत्रशिक्षण मंडळांच्या अभ्यासक्रमांत शिकवला जायला लागला तेव्हा 8085 ह्या प्रोसेसरचा अभ्यास ’मायक्रोप्रोसेसर’ विषयांत ठेवण्यात आला होता. ह्याच मायक्रोप्रोसेसरवर लिहिलेल्या सर्वात लोकप्रिय पुस्तकाचे लेखक आहेत रमेश गांवकर व त्या पुस्तकाचे नाव आहे ’मायक्रोप्रोसेसर आर्किटेक्चर प्रोग्रामिंग ऍण्ड अप्लिकेशन्स विथ 8085’. मायक्रोप्रोसेसर शिकण्यासाठी सर्वोत्तम पुस्तकांपैकीच हे एक पुस्तक. याशिवाय प्रा. गांवकर यांनी मायक्रोप्रोसेसर एम्बेडेड सिस्टिम्स व झेड 80 मायक्रोप्रोसेसर या विषयांवरही पुस्तके लिहिली आहेत. मायक्रोप्रोसेसरवर पुस्तके लिहिणारे अतुल गोडसे हेही उत्तम लेखकांपैकी एक. इंजिनियरिंगला दुसऱ्या वर्षाला शिकत असताना ’मायक्रोप्रोसेसर टेक्निक्स’ व तिसऱ्या वर्षाला ’मायक्रोप्रोसेसर बेस्ड सिस्टीम्स’ या विषयांसाठी त्यांची पुस्तके वाचण्याचा योग आला. 8086 व 80386 हे मायक्रोप्रोसेसर त्यांनी आपल्या पुस्तकांत अतिशय छान पद्धतीने समजावले आहेत. त्यांनी लिहिलेली पुस्तके आंतरराष्ट्रीय प्रकाशकांनी प्रकाशित नसली तरी ती मोठ्या प्रमाणात विद्यार्थ्यांकडून वाचली जातात. त्यांची भाषाही सर्वसामान्य वाचकांना समजेल अशीच आहे. उगाच फार टेक्निकल न लिहिता गर्भित ज्ञान त्यांनी या पुस्तकांतून दिले आहे. याव्यतिरिक्त ’कॉम्प्युटर ऑर्गनायझेशन’ व ’कॉम्युटर ग्राफिक्स’ या विषयांवरही त्यांनी पुस्तके लिहिली आहेत. ही पुस्तके ’टेक्निकल पब्लिकेशन’ने प्रकाशित केली आहेत.

अच्युत गोडबोले हे मराठीतील आणखी एक उत्कृष्ट लेखक होय. सर्वसामान्य मराठी वाचकाला अच्युत गोडबोले हे पहिल्यापासूनच परिचित आहेत. इंग्रजी भाषेतील ज्ञान मराठी भाषेत सादर करण्याचे काम अच्युत गोडबोले यांनी केले आहे. शिवाय त्यांनी ’टाटा मॅग्रा हील’ कडून पुस्तकेही प्रकाशित झालेली आहेत. स्वत: संगणक अभियंता नसतानाही त्यांनी लिहिलेली संगणक अभियांत्रिकीमधील पुस्तके ही विद्यार्थ्यांमध्ये लोकप्रिय आहेत. ’ऑपरेटिंग सिस्टीम’ हे त्यांनी लिहिलेले माझे एक आवडते पुस्तक होय. संगणक प्रणाली अर्थात ’ऑपरेटिंग सिस्टीम’ समजवून घेण्यासाठी हे एक उत्तम पुस्तक आहे. आजही हा विषय शिकवण्यासाठी गोडबोलेंचे पुस्तक टॉप प्रेफरन्स लिस्ट मध्ये येते. भारतीय लेखकाने फारशी किचकट भाषा न वापरता भारतीय पद्धतीने ’ऑपरेटिंग सिस्टीम’ समजावून सांगितली आहे. या पुस्तकाबरोबरच त्यांचे ’डेटा कम्युनिकेशन’ हे पुस्तकही ’टाटा मॅग्रा हील’ने प्रकाशित केले आहे. हे पुस्तक ’इलेक्ट्रॉनिक्स’ अभियांत्रिकी शाखांसाठी रेफरन्स बुक म्हणून वापरले जाते. गोडबोलेंच्या मराठी वाचनाबद्दल तर मराठी वाचकांना यापूर्वीच माहिती आहे.

अंतिम वर्ष संगणक व माहिती तंत्रज्ञान या अभियांत्रिकी शाखांना असलेल्या ’ऑब्जेक्ट ओरियन्टेड मॉडेलिंग ऍण्ड डिझाईन’ या विषयासाठी मी वाचलेले सर्वोत्तम पुस्तक हे अतूल कहाते यांनी लिहिलेले आहे. एक मराठी लेखक म्हणून मी त्यांनी नेहमी वृत्तपत्रांतून वाचत आलो आहे. परंतु, त्यांनी टेक्निकल पुस्तक प्रथमच वाचण्यास मिळाले. या पुस्तकाचे नाव आहे- ’ऑब्जेक्ट ओरियन्टेड ऍनालिसिस ऍण्ड डिजाईन’. याशिवाय कहाते यांनी अनेक टेक्निकल रेफरन्स बुक्स लिहिलेली आहेत. तसेच अच्युत गोडबोले यांच्या सोबत मराठी मध्येही त्यांचे लिखाण चालूच आहे.

’मॅनेजमेंट इन्फॉर्मेशन सिस्टीम’ हा विषय जेव्हा मी शिकवायला घेतला तेव्हा त्यासंबंधी मला विशेष माहिती नव्हती. अभ्यासक्रमानुसार जेम्स ओब्रायन या लेखकाचे पुस्तक रेफरन्स बुक म्हणून देण्यात आले होते. नेहमीप्रमाणे “फॉरेन ऑथर” असल्याने अर्थातच त्याची भाषा समजायला थोडी अबघडच होती. परंतु, वामन जावडेकर यांचे ’मॅनेजमेंट इन्फॉर्मेशन सिस्टीम- डिजिटल फर्म पर्स्पेक्टीव्ह’ हे पुस्तक जेव्हा वाचायला मिळाले तेव्हा या विषयाचा पाया मला समजला, तसेच केवळ थियरी विषय असूनही त्यात खऱ्या अर्थाने गोडी निर्माण झाली. त्यांनी लिहिलेले व टाटा मॅग्रा हीलने प्रकाशित केलेले हे पुस्तक उत्कृष्ट पुस्तकांपैकीच एक आहे. माहिती तंत्रज्ञान अभियंत्यांना ’मॅनेजमेंट इन्फॉर्मेशन सिस्टीम’ म्हणजे नेमके काय? याची माहिती हे पुस्तक देते. आणि अर्थातच भाषा ही समजायला अत्यंत सोपी आहे.

’मराठी लेखकांनी संगणक अभियांत्रिकी क्षेत्रात केवळ एवढीच पुस्तके लिहिलेली नाहीत. मी फक्त स्वत: वाचलेल्या पुस्तकांची माहिती इथे सादर केली. वाचकांना अधिक माहिती असल्यास त्यांनी इथे लिहावे...