एआय एथिक्स: तंत्रज्ञानाच्या नैतिकतेचा नवा पैलू

आजच्या जगात आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स (एआय) हा शब्द सर्वत्र ऐकायला मिळतो. स्मार्टफोनपासून ते आरोग्यसेवेपर्यंत आणि मनोरंजनापासून ते वाहतुकीपर्यंत, एआय आपल्या जीवनाचा एक अविभाज्य भाग बनत आहे. एआय म्हणजे मानवाप्रमाणे विचार करण्याची आणि शिकण्याची क्षमता असलेली संगणक प्रणाली. ही एक अत्यंत शक्तिशाली तंत्रज्ञान आहे, ज्याप्रमाणे एखादे शक्तिशाली साधन असते. त्याचा उपयोग चांगल्या कामासाठीही होऊ शकतो आणि वाईट कामासाठीही. हे साधन कसे वापरावे, याचे नियम आणि तत्त्वे ठरवणे म्हणजेच "एआय एथिक्स" (AI Ethics) किंवा "कृत्रिम बुद्धिमत्तेची नैतिकता".

सोप्या भाषेत सांगायचे तर, एआय प्रणाली विकसित करताना आणि वापरताना ती मानवासाठी सुरक्षित, न्याय्य आणि फायदेशीर असावी, यासाठी तयार केलेली नैतिक मार्गदर्शक तत्त्वे आणि नियमपुस्तिका म्हणजेच एआय एथिक्स होय.

एआय एथिक्सची गरज का आहे?

एआय प्रणाली स्वतः निर्णय घेण्यास सक्षम असतात. त्यांचे निर्णय लाखो लोकांच्या जीवनावर परिणाम करू शकतात. त्यामुळे हे निर्णय योग्य, निःपक्षपाती आणि नैतिक आहेत याची खात्री करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. एआय एथिक्समध्ये काही प्रमुख आव्हाने आहेत, ज्यावर जगभर चर्चा सुरू आहे.

१. पक्षपात आणि भेदभाव (Bias and Discrimination):
एआय प्रणाली तिला दिलेल्या डेटाच्या आधारावर शिकते. जर डेटामध्ये आधीपासूनच मानवी पूर्वग्रह किंवा भेदभाव असेल, तर एआय तोच भेदभाव शिकतो आणि मोठ्या प्रमाणावर अमलात आणतो.
उदाहरणार्थ: नोकरीसाठी उमेदवार निवडणाऱ्या एआयला जर जुना डेटा दिला, ज्यात पुरुषांना जास्त प्राधान्य दिले गेले होते, तर तो एआय भविष्यातही महिला उमेदवारांना डावलण्याची शक्यता आहे. यामुळे समाजात असमानता वाढू शकते.

२. गोपनीयता (Privacy):
एआय प्रणालीला काम करण्यासाठी प्रचंड डेटा लागतो. हा डेटा अनेकदा आपल्या वैयक्तिक आयुष्याशी संबंधित असतो - जसे की आपले फोटो, आरोग्यविषयक माहिती, आपण ऑनलाइन काय शोधतो इत्यादी. हा डेटा कसा गोळा केला जातो, कुठे साठवला जातो आणि त्याचा वापर कसा केला जातो, हे गोपनीयतेच्या दृष्टीने खूप महत्त्वाचे आहे. चुकीच्या हातात हा डेटा गेल्यास त्याचा गैरवापर होऊ शकतो.

३. जबाबदारी (Accountability):
जर एखाद्या एआय प्रणालीकडून चूक झाली, तर त्याची जबाबदारी कोणाची?
उदाहरणार्थ: एका स्वयंचलित कारमुळे (self-driving car) अपघात झाल्यास, दोष कोणाचा? कारच्या मालकाचा, कार बनवणाऱ्या कंपनीचा की सॉफ्टवेअर लिहिणाऱ्या प्रोग्रामरचा? ही जबाबदारी निश्चित करणे हे एक मोठे आव्हान आहे.

४. सुरक्षितता आणि मानवी नियंत्रण (Safety and Human Control):
एआय प्रणाली इतकी स्वायत्त (autonomous) होऊ नये की तिच्यावर मानवाचे कोणतेही नियंत्रण राहणार नाही. विशेषतः संरक्षण क्षेत्रात, जिथे स्वयंचलित शस्त्रास्त्रांचा वापर होऊ शकतो, तिथे मानवी नियंत्रण असणे अत्यंत आवश्यक आहे. एआयचा वापर सायबर हल्ले किंवा चुकीची माहिती (misinformation) पसरवण्यासाठीही केला जाऊ शकतो, ज्यामुळे समाजाची सुरक्षितता धोक्यात येऊ शकते.

५. नोकरी आणि अर्थव्यवस्था (Jobs and Economy):
एआयमुळे अनेक प्रकारची कामे स्वयंचलित होत आहेत. यामुळे काही लोकांच्या नोकऱ्या जाण्याची भीती आहे. एआयमुळे समाजाच्या आर्थिक आणि सामाजिक रचनेवर काय परिणाम होईल, याचा विचार करणे आणि त्यानुसार मानवी कौशल्यांचा विकास करणे आवश्यक आहे.

यावर उपाय काय?

जगभरातील सरकारे, कंपन्या आणि संशोधक एआय एथिक्ससाठी नियम आणि कायदे बनवण्याचा प्रयत्न करत आहेत. यासाठी खालील गोष्टींवर लक्ष केंद्रित केले जात आहे:

- पारदर्शकता (Transparency): एआय प्रणाली निर्णय कसा घेते, हे वापरकर्त्याला समजले पाहिजे.
- न्याय्यता (Fairness): एआय प्रणाली कोणत्याही व्यक्ती, जात, धर्म किंवा लिंगाबद्दल पक्षपाती नसावी.
- विविधतापूर्ण संघ (Diverse Teams): एआय प्रणाली तयार करणाऱ्या संघात विविध सामाजिक पार्श्वभूमीच्या लोकांचा समावेश असावा, जेणेकरून मानवी पूर्वग्रह कमी करता येतील.
- मानवी सहभाग (Human in the Loop): महत्त्वाचे निर्णय घेताना अंतिम अधिकार मानवाकडेच असावा.

एआय हे एक असे तंत्रज्ञान आहे जे मानवी जीवनात क्रांती घडवण्याची क्षमता ठेवते. परंतु, या तंत्रज्ञानाची दिशा योग्य आणि मानवतेच्या कल्याणासाठी असावी, हे पाहणे आपली सर्वांची जबाबदारी आहे. एआय एथिक्स हे केवळ प्रोग्रामर किंवा कंपन्यांपुरते मर्यादित नाही, तर ते समाजातील प्रत्येक घटकाशी संबंधित आहे. या तंत्रज्ञानाचा वापर कसा करायचा, याचे नैतिक निर्णय आज आपण घेऊ, त्यावरच आपले आणि पुढच्या पिढीचे भविष्य अवलंबून असेल.

--- तुषार भ. कुटे