डेटा: सध्याच्या पिढीच्या कृत्रिम बुद्धिमत्तेचे (AI) इंधन

आपण अशा युगात जगत आहोत जिथे 'कृत्रिम बुद्धिमत्ता' किंवा 'Artificial Intelligence (AI)' हा शब्द आपल्या कानावर सतत पडतो. आपल्या स्मार्टफोनमधील व्हॉईस असिस्टंटपासून ते ऑनलाइन खरेदीच्या शिफारसींपर्यंत, AI आपल्या जीवनाचा एक अविभाज्य भाग बनला आहे. पण हे AI चालते कसे? या तंत्रज्ञानामागे अशी कोणती शक्ती आहे, जी त्याला इतके 'हुशार' बनवते? या प्रश्नाचे उत्तर एका शब्दात दडले आहे - डेटा (Data).
ज्याप्रमाणे गाडी चालवण्यासाठी पेट्रोल किंवा डिझेल या इंधनाची गरज असते, त्याचप्रमाणे सध्याच्या पिढीच्या AI ला चालवण्यासाठी, शिकवण्यासाठी आणि कार्यक्षम बनवण्यासाठी 'डेटा' नावाच्या इंधनाची गरज असते. म्हणूनच, "डेटा हे सध्याच्या पिढीच्या AI चे इंधन आहे" असे म्हटले जाते. चला, ही संकल्पना सोप्या भाषेत समजून घेऊया.

डेटा म्हणजे नक्की काय?

सगळ्यात आधी, डेटा म्हणजे काय हे समजून घेणे महत्त्वाचे आहे. डेटा म्हणजे केवळ आकडेवारी किंवा मजकूर नव्हे. आपण आपल्या दैनंदिन जीवनात कळत-नकळतपणे प्रचंड प्रमाणात डेटा तयार करत असतो.
- तुम्ही काढलेला प्रत्येक फोटो किंवा व्हिडिओ हा एक डेटा आहे.
- सोशल मीडियावर तुम्ही दिलेली प्रत्येक 'लाईक' किंवा 'कमेंट' हा एक डेटा आहे.
- गुगलवर तुम्ही शोधलेली कोणतीही माहिती हा एक डेटा आहे.
- ऑनलाइन नकाशा वापरताना तुमचे लोकेशन (स्थान) हा एक डेटा आहे.
- तुम्ही ऑनलाइन काय खरेदी करता, काय पाहता, ही सर्व माहिती म्हणजे डेटा आहे.

थोडक्यात सांगायचे झाल्यास, कोणतीही नोंदवलेली माहिती, मग ती कोणत्याही स्वरूपात असो, तिला 'डेटा' म्हणतात. आजच्या डिजिटल जगात, प्रत्येक सेकंदाला अब्जावधी जीबी डेटा तयार होत आहे.

AI हे इंधन कसे वापरते?

आता प्रश्न पडतो की, AI या प्रचंड डेटाचे काय करते? AI स्वतःहून हुशार नसते. त्याला हुशार बनवावे लागते, त्याला 'शिकवावे' लागते. ही शिकण्याची प्रक्रिया पूर्णपणे डेटावर अवलंबून असते. याला 'मशीन लर्निंग' (Machine Learning) म्हणतात.

एका लहान मुलाचे उदाहरण घेऊ. आपण लहान मुलाला 'मांजर' ओळखायला कसे शिकवतो? आपण त्याला अनेक मांजरींचे फोटो दाखवतो, वेगवेगळ्या रंगांच्या, आकारांच्या मांजरी दाखवतो. हजारो वेळा हे केल्यावर, त्याच्या मेंदूत एक 'नमुना' (Pattern) तयार होतो. त्यानंतर, जेव्हा तो एखादी नवीन, आधी न पाहिलेली मांजर पाहतो, तेव्हा तो तिला लगेच ओळखतो.

AI सुद्धा अगदी असेच शिकते. AI च्या अल्गोरिदमला (एक प्रकारची नियम-प्रणाली) लाखो-करोडो फोटो दाखवून 'प्रशिक्षित' (Train) केले जाते. उदाहरणार्थ, जर आपल्याला चेहरा ओळखणारे AI बनवायचे असेल, तर त्याला लाखो लोकांचे चेहरे (डेटा) दाखवावे लागतात. हा डेटा 'पचवून' AI चेहऱ्याचे नमुने, जसे की डोळ्यांमधील अंतर, नाकाचा आकार इत्यादी, शिकते. या प्रशिक्षणानंतरच ते कोणताही नवीन चेहरा अचूकपणे ओळखू शकते.

डेटाची गुणवत्ता आणि प्रमाण: उत्तम इंधन, उत्तम कामगिरी

गाडीमध्ये जसे चांगले आणि शुद्ध पेट्रोल टाकल्यास इंजिन चांगले चालते, त्याचप्रमाणे AI साठी डेटा जेवढा जास्त आणि जेवढा दर्जेदार असेल, तेवढे AI अधिक अचूक आणि कार्यक्षम बनते.
- डेटाचे प्रमाण (Quantity): AI ला जेवढा जास्त डेटा दिला जातो, तेवढे ते अधिक चांगल्या प्रकारे शिकते. कमी डेटामुळे AI चुकीचे निष्कर्ष काढू शकते. उदाहरणार्थ, फक्त १०-१५ मांजरींचे फोटो दाखवून मुलाला शिकवल्यास, ते प्रत्येक चार पायांच्या प्राण्याला मांजर म्हणू शकते.
- डेटाची गुणवत्ता (Quality): फक्त जास्त डेटा असून उपयोग नाही, तो योग्य आणि स्वच्छ असणेही महत्त्वाचे आहे. जर डेटामध्ये चुका असतील किंवा तो पक्षपाती असेल, तर AI सुद्धा चुकीचे आणि पक्षपाती निर्णय घेऊ शकते. याला 'कचरा आत, कचरा बाहेर' (Garbage In, Garbage Out) असे म्हणतात.

दैनंदिन जीवनातील उदाहरणे
- आरोग्यसेवा (Healthcare): डॉक्टरांना कर्करोगाचे निदान करण्यासाठी, AI हजारो एक्स-रे आणि एमआरआय स्कॅन (डेटा) तपासते. या डेटामधून शिकून, ते मानवी डोळ्यांना सहज न दिसणारे सूक्ष्म बदलही ओळखू शकते.
- शेती (Agriculture): ड्रोनद्वारे शेताचे फोटो (डेटा) घेऊन, AI पिकांची वाढ, संभाव्य रोग आणि पाण्याची गरज याबद्दल अचूक माहिती देते.
- स्वयं-चालित गाड्या (Self-Driving Cars): या गाड्या रस्त्यावरील कॅमेरे आणि सेन्सर्समधून सतत रिअल-टाइम डेटा गोळा करतात. या डेटामुळेच त्या रस्ता, इतर वाहने, पादचारी यांना ओळखून सुरक्षितपणे चालू शकतात.
- मनोरंजन (Entertainment): नेटफ्लिक्स किंवा यूट्यूब तुम्हाला तुमच्या आवडीनुसार व्हिडिओ किंवा चित्रपट सुचवते. हे तुमच्या आणि तुमच्यासारख्या इतर लाखो वापरकर्त्यांच्या पाहण्याच्या सवयींच्या डेटाचे विश्लेषण करून केले जाते.

डेटा हे AI साठी इंधन असले तरी, याच्याशी संबंधित काही आव्हाने देखील आहेत. डेटा गोपनीयता (Privacy) आणि सुरक्षितता (Security) हे सर्वात मोठे मुद्दे आहेत. आपला वैयक्तिक डेटा कोणाकडे आहे आणि तो कसा वापरला जात आहे, याची चिंता असणे स्वाभाविक आहे.

थोडक्यात, डेटा हा आधुनिक AI चा आत्मा आणि प्राणवायू आहे. डेटाशिवाय, आजचे AI केवळ एक निष्फळ प्रोग्राम आहे. ज्याप्रमाणे तेल आणि वायूने औद्योगिक क्रांती घडवली, त्याचप्रमाणे 'डेटा' आजच्या डिजिटल आणि बौद्धिक क्रांतीला चालना देत आहे. आपण तयार करत असलेला प्रत्येक बाईट डेटा या महाकाय AI इंजिनला शक्ती देत आहे, जे आपल्या भविष्याला एक नवीन आकार देण्यास सज्ज आहे. म्हणूनच, या 'इंधनाचे' महत्त्व समजून घेणे आणि त्याचा वापर जबाबदारीने करणे ही काळाची गरज आहे.

--- तुषार भ. कुटे