आजच्या काळात आपण सर्वत्र 'एआय' (AI - Artificial Intelligence) म्हणजेच कृत्रिम बुद्धिमत्तेबद्दल ऐकत आहोत. चॅटजीपीटी (ChatGPT), जेमिनी (Gemini) यांसारखी एआय साधने (tools) आपले अनेक किचकट काम सोपे करत आहेत. आपल्याला हवा असलेला निबंध लिहिण्यापासून ते अवघड प्रश्नांची उत्तरे देण्यापर्यंत, एआय अनेक गोष्टी करू शकते. पण या एआयला नक्की काय करायचे आहे, हे कसे सांगावे? इथेच "प्रॉम्प्ट" आणि "प्रॉम्प्ट इंजिनियरिंग" या संकल्पना महत्त्वाच्या ठरतात. चला, या संकल्पना सोप्या भाषेत समजून घेऊया.
प्रॉम्प्ट म्हणजे काय? (What is a Prompt?)
अगदी सोप्या भाषेत सांगायचे झाल्यास, प्रॉम्प्ट म्हणजे आपण एआयला दिलेली सूचना, प्रश्न किंवा आदेश. जसे आपण गुगलवर काहीतरी शोधण्यासाठी शब्द किंवा वाक्य लिहितो, त्याचप्रमाणे आपण एआयशी संवाद साधण्यासाठी जे काही लिहितो, त्याला 'प्रॉम्प्ट' म्हणतात.
याला आपण अल्लाउद्दीनच्या जादूच्या दिव्याचे उदाहरण देऊन समजू शकतो. दिव्यातील जिनी खूप शक्तिशाली असतो, पण तुम्ही त्याला जोपर्यंत काही मागत नाही, तोपर्यंत तो काहीही करत नाही. तुम्ही त्याला जी 'आज्ञा' द्याल, तीच तो पूर्ण करेल. इथे तुम्ही दिलेली आज्ञा म्हणजेच 'प्रॉम्प्ट' आणि तो जिनी म्हणजे 'एआय'.
तुमचा प्रॉम्प्ट जितका स्पष्ट आणि नेमका असेल, तितकेच एआयकडून मिळणारे उत्तर अचूक आणि तुमच्या अपेक्षेप्रमाणे असेल.
उदाहरणार्थ:
एक साधा प्रॉम्प्ट: "शिवाजी महाराजांबद्दल सांगा."
यावर एआय एक सर्वसाधारण माहिती देईल.
एक चांगला आणि स्पष्ट प्रॉम्प्ट: "शाळेतील मुलांसाठी छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या आग्रा भेटीच्या प्रसंगाचे नाट्यमय वर्णन ५०० शब्दांत करा."
यावर एआय एका विशिष्ट घटनेवर लक्ष केंद्रित करून, विशिष्ट प्रेक्षकांसाठी आणि नेमक्या शब्दसंख्येनुसार उत्तर तयार करेल.
प्रॉम्प्ट इंजिनियरिंग म्हणजे काय? (What is Prompt Engineering?)
'प्रॉम्प्ट' म्हणजे काय हे तर आपण पाहिले. आता 'प्रॉम्प्ट इंजिनियरिंग' म्हणजे काय ते पाहूया. 'प्रॉम्प्ट इंजिनियरिंग' ही एक कला आणि शास्त्र आहे, ज्यामध्ये एआयकडून आपल्याला हवे असलेले सर्वोत्तम आणि अचूक उत्तर मिळवण्यासाठी प्रभावी प्रॉम्प्ट तयार केला जातो.
हे एखाद्या दिग्दर्शकासारखे (Director) आहे. दिग्दर्शक जसा कलाकाराला (Actor) नेमक्या सूचना देतो की, कोणता संवाद कसा बोलायचा, चेहऱ्यावर हावभाव कसे असावेत, जेणेकरून त्याला हवा तसा सीन मिळेल. त्याचप्रमाणे, 'प्रॉम्प्ट इंजिनियर' एआयला अशा प्रकारे सूचना देतो की, त्याला हवे असलेले उत्तर, माहिती किंवा मजकूर नेमकेपणाने मिळेल.
यात फक्त प्रश्न विचारणे नाही, तर प्रश्नाची रचना करणे, त्याला संदर्भ देणे, उत्तराचे स्वरूप (format) ठरवणे आणि भाषेची शैली (tone) निश्चित करणे यांसारख्या अनेक गोष्टींचा समावेश असतो.
चांगल्या प्रॉम्प्ट इंजिनियरिंगचे महत्त्व
एआय एक खूप शक्तिशाली साधन आहे, पण त्याचा पुरेपूर वापर करण्यासाठी चांगले प्रॉम्प्ट देणे आवश्यक आहे.
- अचूक उत्तरे: चांगल्या प्रॉम्प्टमुळे एआय गोंधळत नाही आणि तुम्हाला अधिक अचूक व संबंधित माहिती मिळते.
- वेळेची बचत: जर तुम्ही पहिल्याच प्रयत्नात योग्य प्रॉम्प्ट दिला, तर तुम्हाला पुन्हा-पुन्हा प्रश्न विचारावा लागत नाही, ज्यामुळे तुमचा वेळ वाचतो.
- सर्जनशीलता (Creativity): प्रॉम्प्ट इंजिनियरिंगद्वारे तुम्ही एआयकडून कविता, कथा, जाहिरातींसाठी मजकूर, किंवा गाणी यांसारख्या सर्जनशील गोष्टी तयार करून घेऊ शकता.
- एआयच्या क्षमतेचा पूर्ण वापर: योग्य प्रॉम्प्ट देऊन तुम्ही एआयच्या मर्यादेपलीकडील क्षमतांचा शोध घेऊ शकता आणि त्याचा प्रभावीपणे वापर करू शकता.
एक उत्तम प्रॉम्प्ट कसा तयार करावा?
एक चांगला प्रॉम्प्ट तयार करण्यासाठी खालील गोष्टी लक्षात ठेवाव्यात:
- स्पष्टता (Clarity): तुम्हाला नक्की काय हवे आहे, हे अगदी स्पष्ट शब्दांत सांगा. संदिग्ध किंवा गोंधळात टाकणारे शब्द टाळा.
- संदर्भ (Context): एआयला थोडा संदर्भ द्या. उदा. "मी एक विद्यार्थी आहे आणि मला..." असे सांगितल्यास, एआय विद्यार्थ्याच्या पातळीनुसार उत्तर देईल.
- स्वरूप (Format): तुम्हाला उत्तर कसे हवे आहे ते सांगा. उदा. 'मुद्देसूद (bullet points) माहिती द्या', 'तक्त्याच्या (table) स्वरूपात सांगा', किंवा 'ई-मेलच्या स्वरूपात लिहा'.
- शैली (Tone): तुम्हाला मजकूर कोणत्या शैलीत हवा आहे? तो व्यावसायिक (professional), विनोदी (funny), औपचारिक (formal) की भावनिक (emotional) असावा, हे सांगा.
थोडक्यात सांगायचे तर, 'प्रॉम्प्ट' हे एआयशी संवाद साधण्याचे माध्यम आहे, तर 'प्रॉम्प्ट इंजिनियरिंग' हे त्या संवादाला अधिक प्रभावी आणि परिणामकारक बनवण्याचे कौशल्य आहे. जसजसा एआयचा वापर वाढत जाईल, तसतसे प्रॉम्प्ट इंजिनियरिंगचे महत्त्वही वाढत जाणार आहे. ही एक अशी कला आहे, जी शिकल्यास कोणीही व्यक्ती एआय सारख्या शक्तिशाली तंत्रज्ञानाचा उत्तम प्रकारे वापर करू शकतो.
--- तुषार भ. कुटे
अगदी सोप्या भाषेत सांगायचे झाल्यास, प्रॉम्प्ट म्हणजे आपण एआयला दिलेली सूचना, प्रश्न किंवा आदेश. जसे आपण गुगलवर काहीतरी शोधण्यासाठी शब्द किंवा वाक्य लिहितो, त्याचप्रमाणे आपण एआयशी संवाद साधण्यासाठी जे काही लिहितो, त्याला 'प्रॉम्प्ट' म्हणतात.
याला आपण अल्लाउद्दीनच्या जादूच्या दिव्याचे उदाहरण देऊन समजू शकतो. दिव्यातील जिनी खूप शक्तिशाली असतो, पण तुम्ही त्याला जोपर्यंत काही मागत नाही, तोपर्यंत तो काहीही करत नाही. तुम्ही त्याला जी 'आज्ञा' द्याल, तीच तो पूर्ण करेल. इथे तुम्ही दिलेली आज्ञा म्हणजेच 'प्रॉम्प्ट' आणि तो जिनी म्हणजे 'एआय'.
तुमचा प्रॉम्प्ट जितका स्पष्ट आणि नेमका असेल, तितकेच एआयकडून मिळणारे उत्तर अचूक आणि तुमच्या अपेक्षेप्रमाणे असेल.
उदाहरणार्थ:
एक साधा प्रॉम्प्ट: "शिवाजी महाराजांबद्दल सांगा."
यावर एआय एक सर्वसाधारण माहिती देईल.
एक चांगला आणि स्पष्ट प्रॉम्प्ट: "शाळेतील मुलांसाठी छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या आग्रा भेटीच्या प्रसंगाचे नाट्यमय वर्णन ५०० शब्दांत करा."
यावर एआय एका विशिष्ट घटनेवर लक्ष केंद्रित करून, विशिष्ट प्रेक्षकांसाठी आणि नेमक्या शब्दसंख्येनुसार उत्तर तयार करेल.
प्रॉम्प्ट इंजिनियरिंग म्हणजे काय? (What is Prompt Engineering?)
'प्रॉम्प्ट' म्हणजे काय हे तर आपण पाहिले. आता 'प्रॉम्प्ट इंजिनियरिंग' म्हणजे काय ते पाहूया. 'प्रॉम्प्ट इंजिनियरिंग' ही एक कला आणि शास्त्र आहे, ज्यामध्ये एआयकडून आपल्याला हवे असलेले सर्वोत्तम आणि अचूक उत्तर मिळवण्यासाठी प्रभावी प्रॉम्प्ट तयार केला जातो.
हे एखाद्या दिग्दर्शकासारखे (Director) आहे. दिग्दर्शक जसा कलाकाराला (Actor) नेमक्या सूचना देतो की, कोणता संवाद कसा बोलायचा, चेहऱ्यावर हावभाव कसे असावेत, जेणेकरून त्याला हवा तसा सीन मिळेल. त्याचप्रमाणे, 'प्रॉम्प्ट इंजिनियर' एआयला अशा प्रकारे सूचना देतो की, त्याला हवे असलेले उत्तर, माहिती किंवा मजकूर नेमकेपणाने मिळेल.
यात फक्त प्रश्न विचारणे नाही, तर प्रश्नाची रचना करणे, त्याला संदर्भ देणे, उत्तराचे स्वरूप (format) ठरवणे आणि भाषेची शैली (tone) निश्चित करणे यांसारख्या अनेक गोष्टींचा समावेश असतो.
चांगल्या प्रॉम्प्ट इंजिनियरिंगचे महत्त्व
एआय एक खूप शक्तिशाली साधन आहे, पण त्याचा पुरेपूर वापर करण्यासाठी चांगले प्रॉम्प्ट देणे आवश्यक आहे.
- अचूक उत्तरे: चांगल्या प्रॉम्प्टमुळे एआय गोंधळत नाही आणि तुम्हाला अधिक अचूक व संबंधित माहिती मिळते.
- वेळेची बचत: जर तुम्ही पहिल्याच प्रयत्नात योग्य प्रॉम्प्ट दिला, तर तुम्हाला पुन्हा-पुन्हा प्रश्न विचारावा लागत नाही, ज्यामुळे तुमचा वेळ वाचतो.
- सर्जनशीलता (Creativity): प्रॉम्प्ट इंजिनियरिंगद्वारे तुम्ही एआयकडून कविता, कथा, जाहिरातींसाठी मजकूर, किंवा गाणी यांसारख्या सर्जनशील गोष्टी तयार करून घेऊ शकता.
- एआयच्या क्षमतेचा पूर्ण वापर: योग्य प्रॉम्प्ट देऊन तुम्ही एआयच्या मर्यादेपलीकडील क्षमतांचा शोध घेऊ शकता आणि त्याचा प्रभावीपणे वापर करू शकता.
एक उत्तम प्रॉम्प्ट कसा तयार करावा?
एक चांगला प्रॉम्प्ट तयार करण्यासाठी खालील गोष्टी लक्षात ठेवाव्यात:
- स्पष्टता (Clarity): तुम्हाला नक्की काय हवे आहे, हे अगदी स्पष्ट शब्दांत सांगा. संदिग्ध किंवा गोंधळात टाकणारे शब्द टाळा.
- संदर्भ (Context): एआयला थोडा संदर्भ द्या. उदा. "मी एक विद्यार्थी आहे आणि मला..." असे सांगितल्यास, एआय विद्यार्थ्याच्या पातळीनुसार उत्तर देईल.
- स्वरूप (Format): तुम्हाला उत्तर कसे हवे आहे ते सांगा. उदा. 'मुद्देसूद (bullet points) माहिती द्या', 'तक्त्याच्या (table) स्वरूपात सांगा', किंवा 'ई-मेलच्या स्वरूपात लिहा'.
- शैली (Tone): तुम्हाला मजकूर कोणत्या शैलीत हवा आहे? तो व्यावसायिक (professional), विनोदी (funny), औपचारिक (formal) की भावनिक (emotional) असावा, हे सांगा.
थोडक्यात सांगायचे तर, 'प्रॉम्प्ट' हे एआयशी संवाद साधण्याचे माध्यम आहे, तर 'प्रॉम्प्ट इंजिनियरिंग' हे त्या संवादाला अधिक प्रभावी आणि परिणामकारक बनवण्याचे कौशल्य आहे. जसजसा एआयचा वापर वाढत जाईल, तसतसे प्रॉम्प्ट इंजिनियरिंगचे महत्त्वही वाढत जाणार आहे. ही एक अशी कला आहे, जी शिकल्यास कोणीही व्यक्ती एआय सारख्या शक्तिशाली तंत्रज्ञानाचा उत्तम प्रकारे वापर करू शकतो.
--- तुषार भ. कुटे
No comments:
Post a Comment
to: tushar.kute@gmail.com