कॉग्निटिव्ह कॉम्प्युटिंग: माणसाप्रमाणे विचार करणाऱ्या संगणकाचे युग

आजच्या तंत्रज्ञानाच्या जगात आपण दररोज नवनवीन शब्दांशी परिचित होत असतो. 'आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स' (Artificial Intelligence), 'मशीन लर्निंग' (Machine Learning) यांसारखे शब्द आता आपल्या कानावर सतत पडत असतात. याच मालिकेतील एक अत्यंत महत्त्वाचे आणि भविष्यवेधी तंत्रज्ञान म्हणजे 'कॉग्निटिव्ह कॉम्प्युटिंग' (Cognitive Computing) अर्थात 'संज्ञानात्मक संगणन'. पण हे नक्की आहे तरी काय? सोप्या भाषेत सांगायचे तर, ही एक अशी संगणक प्रणाली आहे जी माणसाच्या मेंदूप्रमाणे विचार करण्याचा, शिकण्याचा आणि समस्या सोडवण्याचा प्रयत्न करते.

कल्पना करा की तुमच्याकडे एक असा सहायक आहे जो केवळ तुम्ही दिलेले आदेशच पाळत नाही, तर तुमच्या बोलण्याचा अर्थ समजतो, तुमच्या प्रश्नांमागील भावना ओळखतो, विविध प्रकारच्या माहितीचे (उदा. लेख, फोटो, व्हिडिओ) विश्लेषण करतो आणि त्याआधारे तुम्हाला योग्य सल्ला देतो. कॉग्निटिव्ह कॉम्प्युटिंग हेच काम करते.

ही प्रणाली मानवी मेंदूच्या कार्यपद्धतीची नक्कल करते. आपला मेंदू जसा भाषा समजतो, अनुभवातून शिकतो, तर्क लावतो आणि निर्णय घेतो, त्याचप्रमाणे कॉग्निटिव्ह कॉम्प्युटिंग प्रणाली तयार केली जाते. ही प्रणाली केवळ 'काय' (What) यावर लक्ष केंद्रित करत नाही, तर 'का' (Why) आणि 'कसे' (How) यावरही विचार करते.

आपण रोज वापरत असलेला संगणक किंवा मोबाईल हा प्रोग्रामिंगवर चालतो. त्याला काय करायचे आहे, हे स्पष्ट शब्दात सांगावे लागते. उदाहरणार्थ, कॅल्क्युलेटरला तुम्ही २+२ दिल्यास तो नेहमी ४ हेच उत्तर देईल, कारण त्याला तसे प्रोग्राम केलेले आहे.

याच्या उलट, कॉग्निटिव्ह कॉम्प्युटिंग प्रणाली प्रोग्रामिंगच्या पलीकडे जाऊन काम करते. ती निश्चित उत्तरांवर अवलंबून नसते, तर संभाव्यतेवर (Probability) काम करते. ती वेगवेगळ्या स्त्रोतांकडून माहिती गोळा करते, त्यातील संबंध ओळखते आणि सर्वात योग्य वाटणारे उत्तर किंवा पर्याय सुचवते. एखाद्या डॉक्टरप्रमाणे, जो रुग्णाची लक्षणे, रिपोर्ट्स आणि वैद्यकीय इतिहास पाहून संभाव्य आजाराचे निदान करतो, त्याचप्रमाणे ही प्रणाली काम करते.

कॉग्निटिव्ह कॉम्प्युटिंग कसे कार्य करते?

हे तंत्रज्ञान मानवी मेंदूप्रमाणे काम करण्यासाठी काही प्रमुख तंत्रज्ञानांचा आधार घेते:

- मशीन लर्निंग (Machine Learning): या तंत्रज्ञानामुळे संगणक मोठ्या प्रमाणात डेटा (माहिती) मधून आपोआप शिकतो. जसे लहान मूल अनुभवातून शिकते, तसेच ही प्रणाली डेटाच्या विश्लेषणातून स्वतःला अधिक हुशार बनवते.
- नैसर्गिक भाषा प्रक्रिया (Natural Language Processing - NLP): यामुळे संगणक मानवी भाषा (उदा. मराठी, हिंदी, इंग्रजी) वाचू, समजू आणि बोलू शकतो. आपण गुगल असिस्टंट किंवा सिरीशी जसा संवाद साधतो, ते NLP मुळेच शक्य होते.
- न्यूरल नेटवर्क्स (Neural Networks): ही मानवी मेंदूतील नसांच्या जाळ्याप्रमाणे (न्यूरॉन्स) तयार केलेली एक कृत्रिम प्रणाली आहे. याच्या मदतीने संगणक अतिशय गुंतागुंतीची माहिती समजून घेऊ शकतो आणि त्यातील पॅटर्न्स ओळखू शकतो.

कॉग्निटिव्ह कॉम्प्युटिंगची प्रमुख वैशिष्ट्ये

- अनुकूलनशील (Adaptive): ही प्रणाली सतत नवीन माहिती शिकते आणि त्यानुसार स्वतःमध्ये बदल घडवते.
- संवादात्मक (Interactive): ती मनुष्याशी सोप्या आणि नैसर्गिक भाषेत संवाद साधू शकते.
- संदर्भानुसार (Contextual): ती केवळ शब्दांवर लक्ष देत नाही, तर बोलण्याचा संदर्भ, वेळ, ठिकाण आणि उद्देशही समजून घेते.
- पुनरावृत्ती आणि स्थितीची जाणीव (Iterative and Stateful): ती आपल्या मागील संवादांना लक्षात ठेवते, ज्यामुळे प्रत्येक वेळी नवीन सुरुवात करण्याची गरज पडत नाही.

कॉग्निटिव्ह कॉम्प्युटिंग आता केवळ एक वैज्ञानिक संकल्पना राहिलेली नाही, तर ती आपल्या जीवनाचा भाग बनली आहे.

- आरोग्यसेवा (Healthcare): डॉक्टर रुग्णांचे रिपोर्ट्स, एक्स-रे आणि वैद्यकीय इतिहासाचे विश्लेषण करण्यासाठी या प्रणालीचा वापर करतात. यामुळे कर्करोगासारख्या गंभीर आजारांचे निदान लवकर आणि अधिक अचूकपणे करता येते.
- ग्राहक सेवा (Customer Service): अनेक कंपन्यांच्या वेबसाइटवर असणारे 'चॅटबॉट्स' (Chatbots) आता अधिक हुशार झाले आहेत. ते तुमच्या प्रश्नांना समजून घेऊन २४ तास मदत पुरवतात.
- बँकिंग आणि वित्त (Banking and Finance): तुमच्या क्रेडिट कार्ड किंवा बँक खात्यावर होणारे संशयास्पद व्यवहार ओळखण्यासाठी आणि फसवणूक टाळण्यासाठी या तंत्रज्ञानाचा प्रभावीपणे वापर केला जातो.
- ई-कॉमर्स आणि मनोरंजन (E-commerce and Entertainment): तुम्ही ॲमेझॉनवर कोणती वस्तू खरेदी कराल किंवा नेटफ्लिक्सवर कोणती फिल्म पाहाल, यासाठी मिळणाऱ्या शिफारसी (Recommendations) तुमच्या आवडीनिवडी ओळखून याच तंत्रज्ञानाद्वारे दिल्या जातात.
- शिक्षण (Education): प्रत्येक विद्यार्थ्याची शिकण्याची क्षमता आणि गती ओळखून त्याला वैयक्तिक मार्गदर्शन करण्यासाठी 'पर्सनलाइज्ड लर्निंग प्लॅटफॉर्म्स' तयार केले जात आहेत.

कॉग्निटिव्ह कॉम्प्युटिंगचे भविष्य अत्यंत उज्ज्वल आहे. भविष्यात आपल्याला असे डिजिटल सहाय्यक मिळतील जे केवळ आपले कामच करणार नाहीत, तर आपले मित्र, मार्गदर्शक आणि सल्लागार म्हणूनही काम करतील. वैज्ञानिक संशोधनापासून ते हवामान अंदाजापर्यंत, प्रत्येक क्षेत्रात याचा क्रांतिकारी वापर होईल.

मात्र, या तंत्रज्ञानासमोर डेटाची गोपनीयता (Data Privacy), अल्गोरिदममधील पक्षपातीपणा (Algorithmic Bias) आणि या प्रणाली तयार करण्याचा प्रचंड खर्च यांसारखी काही आव्हानेही आहेत.

थोडक्यात, कॉग्निटिव्ह कॉम्प्युटिंग हे संगणकीय क्रांतीचे पुढचे पाऊल आहे. हे तंत्रज्ञान मानवी बुद्धिमत्तेला पर्याय म्हणून नव्हे, तर एक शक्तिशाली सहकारी म्हणून उदयास येत आहे. ज्याप्रमाणे संगणकाने आपले जीवन सोपे केले, त्याचप्रमाणे 'विचार करणारा संगणक' भविष्यात आपल्यासमोरील अत्यंत गुंतागुंतीच्या समस्या सोडवण्यासाठी मदत करेल आणि मानवी प्रगतीला एका नव्या उंचीवर घेऊन जाईल.

--- तुषार भ. कुटे