चॅटजीपीटी आणि मानवी मेंदू

एआयच्या साधनांचा (AI tools) आपल्या मेंदूवर काय परिणाम होतो, याबद्दल एमआयटीने (MIT) केलेल्या एका अभ्यासातून काही महत्त्वाच्या गोष्टी समोर आल्या आहेत. हा अभ्यास 'चॅटजीपीटी' (ChatGPT) या एआयवर आधारित असून त्याचे मुख्य निष्कर्ष खालीलप्रमाणे आहेत:

चॅटजीपीटीमुळे मेंदूवर होणारे परिणाम:

१. बौद्धिक क्षमतेत घट (Cognitive Decline): निबंध लिहिण्यासारख्या कामांसाठी चॅटजीपीटीचा नियमित वापर केल्यास स्मरणशक्ती कमी होऊ शकते, मेंदूची क्रियाशीलता घटू शकते आणि गंभीरपणे विचार करण्याची (critical thinking) क्षमता कमकुवत होऊ शकते. एआयवर अवलंबून असलेल्या विद्यार्थ्यांची कामगिरी इतर विद्यार्थ्यांच्या तुलनेत कमी दिसून आली.

२. मेंदूची क्रियाशीलता (Brain Activity): 'ईईजी ब्रेन स्कॅन' (EEG brain scan) मध्ये असे आढळले की, चॅटजीपीटी वापरणाऱ्यांच्या मेंदूत न्यूरॉन्सचे (neurons) जुळणे कमी होते, विशेषतः 'अल्फा' (alpha) आणि 'थीटा' (theta) लाटांच्या (waves) बाबतीत. या लाटांचा संबंध स्मरणशक्ती, सर्जनशीलता आणि सखोल विचारांशी असतो. याउलट, एआयची मदत न घेता काम करणाऱ्यांच्या मेंदूची क्रियाशीलता अधिक होती.

३. स्मरणशक्तीचा अभाव (Memory Loss): चॅटजीपीटी वापरणाऱ्या ८३% लोकांना काही मिनिटांपूर्वी त्यांनी काय लिहिले होते, हे आठवले नाही. या उलट, एआय न वापरणाऱ्या किंवा गुगल सर्च (Google Search) वापरणाऱ्यांमध्ये हे प्रमाण फक्त १०% होते. याचा अर्थ, एआयवर अवलंबून राहिल्यामुळे मेंदू शिकण्याच्या प्रक्रियेत कमी सहभागी होतो, ज्यामुळे 'कॉग्निटिव्ह ऑफलोडिंग' (cognitive offloading) होते.

४. एआयवरील अवलंबित्व (Dependence on AI): जेव्हा चॅटजीपीटी वापरणाऱ्यांना एआयची मदत न घेता लिहायला सांगितले गेले, तेव्हा त्यांच्या मेंदूची क्रियाशीलता आणखी कमी झाली. यातून गंभीरपणे विचार करण्याची क्षमता कमी झाल्याचे दिसून आले. याउलट, ज्यांनी आधी स्वतःहून लिहायला सुरुवात केली आणि नंतर चॅटजीपीटीचा वापर केला, त्यांची बौद्धिक कामगिरी चांगली होती.

५. सर्च इंजिनशी तुलना (Comparison to Search Engines): अभ्यासामध्ये असेही दिसून आले की, चॅटजीपीटी वापरणाऱ्यांच्या तुलनेत सर्च इंजिन वापरणाऱ्यांची स्मरणशक्ती आणि कार्यकारी कार्य (executive function) अधिक चांगली होती. असे कदाचित त्यामुळे झाले असावे की, सर्च इंजिन वापरताना वापरकर्त्याला अधिक गंभीरपणे विचार करावा लागतो आणि प्रश्न तयार करावे लागतात.

या अभ्यासातून शिक्षण आणि कामाच्या ठिकाणी एआयचा वापर जबाबदारीने करण्याची गरज अधोरेखित होते. तसेच, एआयच्या वापरामुळे होणाऱ्या संभाव्य बौद्धिक नुकसानावर (cognitive costs) उपाययोजना करण्याची आवश्यकताही दिसून येते. या धोक्यांची जाणीव ठेवून आपण एआय साधनांचा अधिक प्रभावीपणे वापर करू शकतो आणि आपल्या बौद्धिक क्षमता टिकवून ठेवू शकतो.

संदर्भ: https://techstartups.com

---- तुषार भ. कुटे