“नंबर्स” संख्यांचं अद्भुत विश्व

अच्युत गोडबोले सहलिखित “गणिती” हे पहिले पुस्तक काही महिन्यांपूर्वी वाचनात आले. गणितातील बहुतांश संकल्पना अतिशय उत्तमरीत्या या पुस्तकांमध्ये मांडलेल्या होत्या. त्यानंतर थोड्याच कालावधीमध्ये त्यांचे सहलिखित पुढचे पुस्तक “स्टॅटिस्टिक्स” अर्थात संख्याशास्त्र हे देखील वाचुन झाले. डेटा सायन्सचा अभ्यास करत असल्याने या पुस्तकाची उपयुक्तता माझ्यासाठी खूप काही होती. परंतु या पुस्तकातील तांत्रिक संज्ञा अजूनही इंग्रजाळलेल्या भासल्या. याच शृंखलेतील गणित विषयावर लिहिले गेलेले ‘नंबर्स’ हे पुस्तक नुकतेच वाचनात आले.
गणित आणि संख्याशास्त्र यामध्ये नक्की काय फरक आहे? याचे उत्तर हे पुस्तक देते. सुरुवातीला गणिती या पुस्तकांमधील बऱ्याच संकल्पना पुन्हा एकदा वाचनामध्ये आल्या. परंतु खऱ्याखुऱ्या अर्थाने नंबर्सची सुरुवात झाल्यानंतर हे पुस्तक उत्तमरीत्या संख्यांची लय पकडते. संख्यांचा अद्भुत विश्व आपल्यासमोर उभे करते. शून्यापासून अनंतापर्यंतच्या संख्या तसेच गणिती संकल्पनांचा अभ्यासपूर्ण आणि रंजक वेध घेताना बऱ्याचदा आपल्या मेंदूचा कस देखील लागतो. पण गणित सोपे आहे, ही भावना मनात ठेवली तर सर्वच संकल्पना सहजपणे समजायला लागतात. इन्फिनिटी, पाय, यूलर्स समीकरण, प्राईम नंबर, फिबोनाची क्रमिका, लॉगॅरिथम अशा विविध संकल्पना उत्तमरीत्या या पुस्तकामध्ये मांडलेल्या आहेत. गणिताला अनुभवाची आणि उपयोगाची जोड दिली तर ते लवकर समजते. हेच या पुस्तकाने सिद्ध केले आहे. विशेष म्हणजे शुभ आणि अशुभ संख्या नावाच्या प्रकरणांमध्ये मनुष्य संख्यांना कसा घाबरतो याचे रंजक वर्णन आपल्याला वाचायला मिळते. जगभरामध्ये अनेक संख्या अशुभ मानल्या जातात. अर्थात अनेकांच्या अनुभवातून हे आलेले आहे. यातूनच न्यूमरोलॉजी या विषयाचा उदय झाला. आजही भारतामध्ये लाखो लोक यावर विश्वास ठेवतात. एका अर्थाने गणिताला देखील अंधश्रद्धेमध्ये ओढण्याचा हा प्रकार आहे.
संख्यांच्या गमतीजमती आणि रंजक गणिती कोडी ही दोन प्रकरणे अतिशय सुरेख वाटली. कालीन रूम संख्या कापरेकर स्थिरांक, अपरिमेय संख्या, नऊ ची गंमत, ७२ चा नियम, २२ नावाची गुणसंख्या, पायथागोरिअन त्रिकुट, मित्र संख्या, परिपूर्ण संख्या, पास्कल त्रिकोण, रामानुजन-हार्डी नंबर, जादूचे चौकोन, कटपयादी पद्धत, गणेश गुणाकार अशा विविध रंजक गणिती गोष्टी या प्रकरणांमध्ये आपल्याला खिळवून ठेवतात. रंजक गणिती कोडी ही आपल्याला मेंदूला चालना द्यायला लावतात. अनेक गोष्टींमध्ये गणित विचार करायला भाग पाडतं. अर्थात जगाची एकंदरीत रचनाच गणितावर आधारलेली आहे, हे आपल्याला समजून घेता येतं.
डॉ. विद्यागौरी प्रयाग आणि अच्युत गोडबोले यांनी महत्प्रयासाने या पुस्तकाची मांडणी केलेली आहे. हे प्रत्येक प्रकरणामध्ये दिसून येतं. गणित आवडणाऱ्यांसाठी आणि विशेषत: गणित न आवडणाऱ्यांसाठी हे पुस्तक निश्चितच वाचनीय असंच आहे!

--- तुषार भ. कुटे

#मराठी #पुस्तक_परीक्षण #गणित #इतिहास

 

खगोलप्रेमींचे लक्ष वेधून घेणारा लघुग्रह: २०२४ YR4

खगोलशास्त्रज्ञांच्या आणि अवकाशप्रेमींच्या नजरा सध्या '२०२४ YR4' नावाच्या एका लघुग्रहावर खिळल्या आहेत. डिसेंबर २०२४ मध्ये शोध लागलेला हा लघुग्रह सुरुवातीला पृथ्वीसाठी संभाव्य धोका मानला जात होता, मात्र आता त्याच्याबद्दलची अधिक अचूक माहिती समोर आली आहे.

शोध आणि वर्गीकरण

२७ डिसेंबर २०२४ रोजी चिलीमधील 'अ‍ॅस्टरॉइड टेरेस्ट्रियल-इम्पॅक्ट लास्ट अलर्ट सिस्टीम' (ATLAS) दुर्बिणीने या लघुग्रहाचा शोध लावला. '२०२४ YR4' हा अपोलो गटातील पृथ्वी-जवळचा लघुग्रह (Near-Earth Asteroid) म्हणून वर्गीकृत करण्यात आला आहे. अपोलो गटातील लघुग्रह सूर्याभोवती फिरताना पृथ्वीची कक्षा ओलांडतात, ज्यामुळे त्यांच्यावर विशेष लक्ष ठेवले जाते.

आकार आणि रचना

सुरुवातीला या लघुग्रहाचा आकार ४० ते ९० मीटरच्या दरम्यान अंदाजित करण्यात आला होता. मात्र, नासाच्या जेम्स वेब स्पेस टेलिस्कोपद्वारे (JWST) केलेल्या अधिक अचूक निरीक्षणानंतर, त्याचा व्यास ५३ ते ६७ मीटर (सुमारे १७४ ते २२० फूट) असल्याचे निश्चित करण्यात आले आहे. हा आकार अंदाजे एका १५ मजली इमारतीएवढा आहे. हा लघुग्रह 'एस-टाइप' (S-type) प्रकारचा असून तो सिलिकेट्स आणि निकल-लोह यांसारख्या खडकाळ पदार्थांनी बनलेला असण्याची शक्यता आहे.

पृथ्वीला धोका?

'२०२४ YR4' च्या शोधानंतर, त्याच्या कक्षेच्या सुरुवातीच्या गणनेनुसार २२ डिसेंबर २०३२ रोजी त्याची पृथ्वीवर आदळण्याची एक अल्पशी शक्यता वर्तवण्यात आली होती. यामुळे त्याला धोक्याची पातळी दर्शवणाऱ्या टोरिनो स्केलवर (Torino Scale) सुरुवातीला '३' मानांकन मिळाले होते, ज्यामुळे जगभरातील खगोलशास्त्रज्ञांचे लक्ष वेधले गेले.

मात्र, त्यानंतरच्या सततच्या निरीक्षण आणि माहितीच्या विश्लेषणानंतर, नासाने स्पष्ट केले आहे की हा लघुग्रह २०३२ मध्ये किंवा त्यानंतर पृथ्वीसाठी कोणताही महत्त्वपूर्ण धोका नाही. त्याच्या कक्षेबद्दल अधिक अचूक माहिती मिळाल्याने पृथ्वीवर आदळण्याची शक्यता नाकारण्यात आली आहे.

चंद्रावर आदळण्याची शक्यता

पृथ्वीला धोका नसला तरी, '२०२४ YR4' आता एका वेगळ्या कारणासाठी चर्चेत आहे. २२ डिसेंबर २०३२ रोजी हा लघुग्रह चंद्रावर आदळण्याची एक लहान पण लक्षणीय शक्यता शास्त्रज्ञांनी वर्तवली आहे. ताज्या माहितीनुसार, ही शक्यता सुमारे ४.३% आहे. जरी हा लघुग्रह चंद्रावर आदळला तरी त्याचा चंद्राच्या कक्षेवर कोणताही परिणाम होणार नाही, असे नासाने स्पष्ट केले आहे.

वैज्ञानिक महत्त्व

'२०२४ YR4' ने पृथ्वीला कोणताही धोका निर्माण केला नसला तरी, या लघुग्रहाने 'प्लॅनेटरी डिफेन्स' म्हणजेच 'ग्रहीय संरक्षण' प्रणालीच्या तयारीसाठी एक उत्तम संधी उपलब्ध करून दिली. एखाद्या संभाव्य धोकादायक खगोलीय वस्तूचा शोध लागल्यापासून तिच्यावर लक्ष ठेवणे, तिच्या कक्षेचे विश्लेषण करणे आणि धोक्याचे मूल्यांकन करणे या सर्व प्रक्रियांचा सराव यानिमित्ताने झाला.

सध्या हा लघुग्रह पृथ्वीपासून दूर गेला असून तो २०२८ पर्यंत दुर्बिणींच्या टप्प्यात येणार नाही. त्यानंतर शास्त्रज्ञ त्याच्यावर पुन्हा निरीक्षणे केंद्रित करतील, ज्यामुळे त्याच्या कक्षेबद्दल आणि चंद्राजवळून जाण्याच्या मार्गाबद्दल अधिक अचूक माहिती मिळू शकेल.

संकलन - तुषार भ. कुटे.

साहित्य अकादमी आणि मराठी

दरवर्षीप्रमाणे याही वर्षी साहित्य अकादमीने भारतातील प्रमुख २२ भाषांमधील सर्वोत्तम भाषांतरित साहित्यकृतींसाठी पुरस्कार जाहीर केले होते. अर्थात यावर्षी देखील मराठी भाषेतील भाषांतरित पुस्तकाला पुरस्कार मिळालेला आहे. त्याबद्दल त्यांचे अभिनंदन.

साहित्य अकादमीच्या पुरस्कार यादीतील तक्त्याप्रमाणे चौथ्या रकाण्यांमध्ये भाषांतरित पुस्तक मूळ कोणत्या भाषेमध्ये लिहिले गेलेले आहे, याची माहिती दिलेली आहे. अर्थात नेहमीप्रमाणे सर्वाधिक पुस्तके इंग्रजीमधून भारतीय भाषांमध्ये भाषांतरित झालेली दिसतात. आणि सर्वाधिक वाचक संख्या असल्याने हिंदी भाषा द्वितीय क्रमांकावर आहे. असामी सारख्या भाषेतून देखील तब्बल दोन पुस्तके अन्य भाषांमध्ये भाषांतरित झाल्याची दिसतात. याशिवाय कन्नड, मल्याळम, बंगाली, गुजराती या भाषेतील साहित्यकृतीदेखील अन्य भाषांमध्ये भाषांतरित झालेल्या आहेत. दुःखाची गोष्ट म्हणजे या यादीमध्ये एकही पुस्तक मराठी नाही! म्हणजे मराठीतून अन्य भाषेमध्ये भाषांतरित झालेल्या एकाही पुस्तकाला पुरस्कार मिळालेला नाही. खरंतर ही खेदाची बाब आहे. मराठीमध्ये उत्तम उत्तम कलाकृती तयार होत नाहीत का?? हा प्रश्न पडतो. आणि झाल्या तरी त्यांचे भाषांतर करण्याचे कष्ट कोणी घेत नाही का? या प्रश्नाचे उत्तर देखील शोधणे गरजेचे आहे. मागच्या दशकभरापासून जगभरातील बहुतांश भाषांमधील पुस्तके मराठीमध्ये भाषांतरित होत आहेत. एकंदरीत अशा पुस्तकांचा प्रवाह पाहिला तर भाषांतरित पुस्तके ५०% आणि मूळ पुस्तके ५०% असावीत अशी तुलना करता येईल. मूळ मराठी भाषेत लिहिलेल्या पुस्तकांचे अन्य भाषेत तितक्या प्रमाणात भाषांतर होताना दिसत नाही. एका अर्थाने आपल्या अभिजात भाषेतील साहित्य अन्य भाषेमध्ये प्रसारित होत नाही. यावर मराठी सारस्वतांनी सखोल विचार करणे गरजेचे आहे. आपल्या भाषेतील संस्कृतीत साहित्य परंपरा अन्य भाषिकांना सांगायचे असल्यास साहित्यकृती हा सर्वोत्तम मार्ग असतो. परंतु त्याचा वेग मंदावलेला दिसतो. मराठी संस्कृतीचा प्रसार आणि प्रचार करण्याचा हा एक मार्ग आहे. परंतु त्याच्या प्रगतीची चाके अजूनही वेगाने धावताना दिसत नाहीत.

---- तुषार भ. कुटे

दुर्गावाडीतील घटना

सह्याद्रीच्या डोंगररांगांमध्ये वसलेल्या जुन्नर परिसरातील दुर्गम भागामध्ये अनेक सौंदर्य स्थळे वसलेली आहेत. मागच्या काही वर्षांपासून समाजमाध्यमांद्वारे यातील विविध स्थळांकडे पावसाळ्यात बहुतांश पर्यटकांचे पाय वळतात. अश्याच जुन्नरच्या दुर्गम भागातील पर्यटन स्थळ म्हणजे दुर्गादेवी होय.
जुन्नरच्या वायव्य भागातील डोंगररांगांमध्ये कोकणकड्यावर वसलेले दुर्गवाडी हे गाव. इथला उंचच उंच कडा, किल्ला आणि घनदाट वनराई त्यामुळे पावसाळ्यामध्ये पर्यटकांचा ओघ निश्चितच वाढत असतो. मागच्या पंधरा वर्षांपासून मी सुद्धा या ठिकाणी नियमितपणे सर्व ऋतूंमध्ये भेट देत आलेलो आहे. परंतु इथे या काळात कोणताही अनुचित प्रकार घडलेला मला आठवत नाही. त्यामुळेच मागील आठवड्यामध्ये माझ्या एका मित्राने सांगितलेला वृत्तांत निश्चितच माझ्या या समजाला धक्का देणारा ठरला.
आपल्या मित्र-मैत्रिणींसोबत तो दुर्गवाडीला वर्षासहलीच्या निमित्ताने गेला होता. तिथे पोहोचण्यापूर्वीच रस्त्यात मागे फिरणाऱ्या एका कारमधील लोकांनी यांना त्यांच्यासोबत घडलेल्या प्रकारची माहिती दिली. त्या दिवशी सकाळीच बाहेरून आलेले पर्यटक दुर्गादेवी मंदिराच्या जंगलाजवळ गाडी लावून फिरण्यास गेले होते. परंतु परतल्यानंतर त्यांच्या लक्षात आले की, त्यांच्या गाडीच्या मागील काचा मोठ्या दगडाने फोडलेल्या आहेत. आणि गाडीच्या आतील सामान चोरी गेलेले आहे! त्यांच्यासाठी निश्चितच हा एक मोठा धक्का होता. विशेष म्हणजे ही जागा अतिशय दुर्गम ठिकाणी आहे. येथे जवळपास दोन किलोमीटरच्या त्रिज्येमध्ये कोणीही मनुष्य आढळत नाही. कदाचित याचाच गैरफायदा घेत चोरट्यांनी गाडीच्या काचा फोडत आतील सामानाची चोरी केली असावी. त्यांनी माझ्या मित्राला हेही सांगितले की तुम्ही तिथे जाऊ नका. अर्थात याने आमच्या मित्रांना देखील धक्का बसला. त्यांनी गाडी दुर्गादेवीच्या जंगलापर्यंत नेली परंतु ते दुसऱ्या पर्यटकांच्या येण्याची वाट पाहत राहिले. कालांतराने आणखी दोन गाड्या तिथे आल्या. आणि मग त्यांनी अलटून पालटून गाडीपाशी थांबत इथल्या पर्यटनाचा आनंद घेतला.
जुन्नरच्या पर्यटनाला ही धक्का देणारी बाब आहे. त्या दिवशी इथे आलेले सर्वच लोक बाहेरून आले असल्याने त्यांनी याची कुठेही तक्रार केली नाही. शिवाय इथले जवळचे पोलीस स्टेशन देखील अतिशय दूरच्या अंतरावर आहे. याच कारणास्तव या घटनेची कदाचित खूप कमी लोकांना माहिती झाली असावी. परंतु जुन्नर पर्यटनासाठी काम करणाऱ्या सर्वांना तसेच स्थानिक पत्रकारांना आणि पर्यटन व्यवसायावर अवलंबून असणाऱ्या सर्वांनाच याची माहिती व्हावी म्हणून ही पोस्ट लिहीत आहे. अशा घटना भविष्यामध्ये घडू नयेत याकरता कोणत्या उपाययोजना करता येतील यावर विचारमंथन होणे गरजेचे वाटते.

तुषार भ. कुटे,
जुन्नर

'ॲपल' कंपनीच्या लोगोमागचा रंजक इतिहास

आज जगभरात तत्काळ ओळखला जाणारा 'ॲपल' कंपनीचा अर्धवट खाल्लेल्या सफरचंदाचा लोगो हा केवळ एक आकार नाही, तर तो कल्पकता, साधेपणा आणि ब्रँडिंगच्या प्रवासाची एक अद्भुत कहाणी आहे. या आयकॉनिक लोगोमागे एक रंजक इतिहास दडलेला आहे, जो 'ॲपल' कंपनीच्या स्वतःच्या वाढीव प्रवासाशी आणि तिच्या तत्त्वज्ञानाशी जोडलेला आहे.

पहिला आणि अल्पायुषी लोगो (१९७६): सर आयझॅक न्यूटन

'ॲपल'चा सर्वात पहिला लोगो आजच्या स्वरूपापेक्षा खूप वेगळा होता. १९७६ मध्ये 'ॲपल'चे सह-संस्थापक रोनाल्ड वेन यांनी तो डिझाइन केला होता. तो एक गुंतागुंतीचा चित्र होता, ज्यात एका सफरचंदाच्या झाडाखाली सर आयझॅक न्यूटन बसलेले दाखवले होते, आणि एक सफरचंद त्यांच्या डोक्यावर पडण्याच्या बेतात होते. हा लोगो गुरुत्वाकर्षणाच्या शोधाला आणि वैज्ञानिक दृष्टिकोनाला आदरांजली देण्यासाठी बनवला होता. या लोगोवर विल्यम वर्ड्सवर्थचे एक वाक्यही लिहिलेले होते: "Newton... A mind forever voyaging through strange seas of thought... alone." मात्र, हा लोगो इतका तपशीलवार होता की तो लहान आकारात सहज ओळखला जात नव्हता किंवा छापलाही जात नव्हता. स्टीव्ह जॉब्सना तो खूप जुनाट आणि क्लिष्ट वाटला, ज्यामुळे तो लवकरच बदलण्याचा निर्णय घेण्यात आला.

आयकॉनिक इंद्रधनुषी सफरचंद: जन्म आणि अर्थ (१९७७-१९९८)

१९७७ मध्ये स्टीव्ह जॉब्सने रॉब जानॉफ या डिझायनरला एक नवीन, आधुनिक आणि सोपा लोगो बनवण्यास सांगितले. जानॉफने एक साधे सफरचंद निवडले, कारण 'ॲपल' हे कंपनीचे नाव होते आणि फळ म्हणून सफरचंद ओळखायला सोपे होते. या लोगोमधील सर्वात महत्त्वाचा आणि नेहमी चर्चेचा मुद्दा म्हणजे सफरचंदाचा खाल्लेला भाग (The Bite). याबद्दल अनेक कथा प्रचलित आहेत, पण जानॉफने स्वतः स्पष्ट केले आहे की, यामागे मुख्य कारण व्यावहारिक होते – लोगो लहान आकारात पाहताना सफरचंद चेरीसारखे किंवा इतर कोणत्याही गोल फळासारखे दिसू नये म्हणून त्यात हा खाल्लेला भाग ठेवला, जेणेकरून ते स्पष्टपणे सफरचंदच दिसावे. याशिवाय, 'बाइट' (Bite) या शब्दाचा उच्चार संगणकीय माहितीच्या मूलभूत एकक असलेल्या 'बाइट' (Byte) शी मिळताजुळता आहे, जो एक विलक्षण योगायोग होता आणि लोकांना तो खूप आवडला. अनेक लोक याला बायबलमधील 'ज्ञानाच्या झाडाचे फळ' म्हणूनही पाहतात, ज्यामुळे या लोगोला एक बौद्धिक आणि बंडखोर अर्थ प्राप्त होतो, जरी जानॉफने हे उद्दिष्ट नसल्याचे म्हटले आहे. या लोगोमध्ये इंद्रधनुषी रंगांचा वापर करण्यात आला होता. हे रंग 'ॲपल II' या संगणकात प्रथमच आलेल्या रंगीत डिस्प्लेचे (Color Display) प्रतीक होते, जो त्यावेळचा एक मोठा तांत्रिक अविष्कार होता. हे रंग कंपनीला अधिक मानवी आणि मैत्रीपूर्ण स्वरूप देत होते, तसेच सर्जनशीलता आणि समावेशकता दर्शवत होते.

मोनोक्रोम (एक रंगाचा) लोगो: साधेपणा आणि अत्याधुनिकता (१९९८-सध्या)

१९९७ मध्ये स्टीव्ह जॉब्स 'ॲपल'मध्ये परतल्यानंतर त्यांनी कंपनीच्या ब्रँडिंगमध्ये महत्त्वपूर्ण बदल केले. त्यांनी इंद्रधनुषी लोगो काढून टाकला आणि त्याची जागा एक रंगाच्या (Monochrome), चकचकीत लोगोने घेतली. या बदलाने 'ॲपल'ची नवीन ओळख निर्माण केली – ती अधिक आधुनिक, किमान (minimalist) आणि अत्याधुनिक होती. एक रंगाचा लोगो विविध उत्पादनांवर आणि मार्केटिंगमध्ये अधिक अष्टपैलू आणि जुळवून घेण्यासारखा असतो, विशेषतः जेव्हा 'ॲपल'ने विविध रंगांच्या आणि धातूंच्या फिनिशमध्ये उत्पादने बाजारात आणायला सुरुवात केली. हा बदल 'ॲपल'ला एक प्रीमियम, उच्च-गुणवत्तेचा आणि डिझाइन-केंद्रित ब्रँड म्हणून प्रस्थापित करण्यास मदत करणारा ठरला.

थोडक्यात, 'ॲपल'चा लोगो केवळ एक प्रतिमा नाही, तर तो साधेपणा, ओळखण्याची क्षमता आणि काळाबरोबर बदलण्याची क्षमता दर्शवतो. या लोगोने केवळ कंपनीची ओळख बनवली नाही, तर तो जगातील सर्वात यशस्वी ब्रँड्सपैकी एक कसा बनला, याचीही कथा सांगतो.

--- तुषार भ. कुटे 

द मेकॅनिकल टर्क: बुद्धीमान मशीन की डोळ्यांना दिलेला धोका?

अठराव्या शतकाच्या उत्तरार्धात, एका अद्भुत 'मशीन'ने युरोपभर खळबळ उडवून दिली होती. हे मशीन दुसरे तिसरे काही नसून 'द मेकॅनिकल टर्क' (The Mechanical Turk) होते. दिसायला एका तुर्की माणसाच्या वेशात असलेली ही मानवी आकृती एका लाकडी पेटीवर बसलेली असे आणि विशेष म्हणजे, ती बुद्धिबळाचे डाव खेळण्यात माहीर होती! त्या काळात, जेव्हा स्वयंचलित यंत्रणा आणि कृत्रिम बुद्धिमत्ता या कल्पना नवख्या होत्या, तेव्हा या 'बुद्धिमान' मशीनने अनेक बुद्धीमान लोकांना हरवून आश्चर्यचकित केले. खुद्द बेंजामिन फ्रँकलिनसारख्या विचारवंतालाही या मशीनने पराभूत केले होते!

या मशीनची रचना मोठी आकर्षक होती. एका मोठ्या लाकडी पेटीवर एक पुतळा बसवलेला होता, ज्याच्या हातात बुद्धिबळाचा पट होता. पेटी उघडल्यावर आतमध्ये अनेक चाके, स्प्रिंग्ज आणि इतर यांत्रिक भाग दिसत होते, ज्यामुळे लोकांना ते खऱ्या अर्थाने एक स्वयंचलित यंत्र आहे असे वाटे. जेव्हा कोणी या मशीनला आव्हान देत असे, तेव्हा एक ऑपरेटर पेटी उघडतो आणि आतील यंत्रणा दाखवतो, ज्यामुळे लोकांना खात्री पटते की यात कोणतीही लपलेली व्यक्ती नाही. मग मशीन आपला पहिला डाव खेळते आणि बघता बघता प्रतिस्पर्धकाला मात देते!

पण या चमत्कारामागे एक रहस्य दडलेले होते. 'द मेकॅनिकल टर्क' खरं तर पूर्णपणे स्वयंचलित नव्हते. त्या लाकडी पेटीच्या आत एक लहान जागा बनवलेली होती, जिथे एक कुशल बुद्धिबळपटू लपलेला असे! हा खेळाडू बाहेरच्या बाजूने फिरवल्या जाणाऱ्या चाकांच्या आणि लीवरच्या साहाय्याने पुतळ्याच्या हातांची हालचाल नियंत्रित करत असे आणि प्रतिस्पर्धकाचे डाव पाहून आपले खेळी खेळत असे. लोकांना दाखवल्या जाणाऱ्या यांत्रिक भागांचा आणि दरवाजांचा उपयोग फक्त लोकांची दिशाभूल करण्यासाठी होता.

या 'मशीन'चा निर्माता होता हंगेरियन शोधक वुल्फगँग्ह वॉन केम्पेलन. त्याने सन १७७० मध्ये ऑस्ट्रियाच्या महाराणी मारिया थेरेसा यांना हे अद्भुत मशीन दाखवून सर्वांना चकित केले. त्यानंतर अनेक वर्षे हे मशीन युरोपभर फिरले आणि अनेक सार्वजनिक प्रदर्शन झाले. अनेक लोकांनी या मशीनच्या बुद्धिमत्तेवर विश्वास ठेवला, तर काहींना त्यात काहीतरी गडबड असल्याचा संशय होता.

'द मेकॅनिकल टर्क' हा केवळ एक मनोरंजक खेळ नव्हता, तर तो त्या काळातील यांत्रिक आणि मानवी बुद्धिमत्तेच्या कल्पनेवर एक मोठा प्रश्नचिन्ह उभे करणारा होता. लोकांना वाटले की खऱ्या अर्थाने एक बुद्धिमान मशीन अस्तित्वात आले आहे. या घटनेने कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या भविष्यातील शक्यतांबद्दल लोकांच्या मनात उत्सुकता आणि आश्चर्य निर्माण केले.

कालांतराने, या मशीनमधील रहस्य उघड झाले. अनेक वर्षांनंतर, वेगवेगळ्या मालकांनी या मशीनची रचना आणि कार्यपद्धती जगासमोर आणली, ज्यामुळे लोकांना कळले की या 'बुद्धिमान' मशीनच्या मागे एका माणसाचा मेंदू काम करत होता.

तरीही, 'द मेकॅनिकल टर्क' ची कहाणी आजही मनोरंजक आहे. ते एका माणसाच्या चातुर्याचे आणि लोकांच्या उत्सुकतेचे प्रतीक आहे. त्याने त्या काळात लोकांना स्वयंचलित यंत्रणा आणि बुद्धिमत्तेच्या संभाव्यतेबद्दल विचार करण्यास प्रवृत्त केले. जरी ते प्रत्यक्षात एक धोका होता, तरीही त्याने भविष्यातील संगणक आणि कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या विकासासाठी एक मानसिक आणि सामाजिक पार्श्वभूमी तयार केली, हे नक्की! एका 'खोट्या' मशीनने भविष्यातील 'सत्य' तंत्रज्ञानाची कल्पना लोकांच्या मनात रुजवली, ही खरंच एक अनोखी गोष्ट आहे!

(चित्र: विकिपीडिया)

--- तुषार भ. कुटे 

 

डॉ. जयंत नारळीकर: खगोलविज्ञान आणि साहित्याचा तेजस्वी संगम

डॉ. जयंत विष्णू नारळीकर हे नाव खगोलभौतिकशास्त्र आणि विज्ञान साहित्याच्या क्षेत्रात अत्यंत आदराने घेतले जाते. विज्ञानातील किचकट संकल्पना सोप्या आणि रंजक भाषेत सामान्य लोकांपर्यंत पोहोचवणारे ते एक अग्रगण्य शास्त्रज्ञ आणि लेखक आहेत. त्यांचे जीवन आणि कार्य अनेक पिढ्यांना प्रेरणा देत आले आहे.

जन्म आणि शिक्षण:
जयंत नारळीकर यांचा जन्म १९ जुलै १९३८ रोजी कोल्हापूर येथे झाला. त्यांचे वडील विष्णू वासुदेव नारळीकर हे एक प्रसिद्ध गणितज्ञ होते आणि बनारस हिंदू विद्यापीठात गणित विभागाचे प्रमुख होते. आई सुमती नारळीकर या संस्कृत विदुषी होत्या. अशा विद्वत्तापूर्ण वातावरणात वाढल्याने जयंतरावांना लहानपणापासूनच ज्ञानार्जनाची आवड निर्माण झाली. त्यांनी बनारस हिंदू विद्यापीठातून पदवी शिक्षण पूर्ण केले आणि त्यानंतर ते उच्च शिक्षणासाठी केंब्रिज विद्यापीठात गेले. तिथे त्यांनी प्रसिद्ध खगोलशास्त्रज्ञ सर फ्रेड हॉईल यांच्या मार्गदर्शनाखाली पीएच.डी. आणि नंतर डी.एस्सी. या पदव्या संपादन केल्या.

वैज्ञानिक योगदान:
डॉ. नारळीकर यांचे सर्वात महत्त्वाचे योगदान म्हणजे सर फ्रेड हॉईल यांच्यासमवेत मांडलेला "स्थिर स्थिती सिद्धान्त" (Steady State Theory) होय. हा सिद्धान्त महास्फोट सिद्धान्ताला (Big Bang Theory) एक पर्याय म्हणून ओळखला जातो. या सिद्धान्तानुसार, विश्वाची निर्मिती एका विशिष्ट क्षणी न होता ते नेहमीच अस्तित्वात आहे आणि नवीन दीर्घिका (galaxies) सतत निर्माण होत असतात. जरी आज महास्फोट सिद्धान्त अधिक स्वीकारला गेला असला, तरी हॉईल-नारळीकर सिद्धान्ताने विश्वरचना शास्त्रातील अनेक मूलभूत प्रश्नांवर विचार करण्यास चालना दिली. याव्यतिरिक्त, त्यांनी गुरुत्वाकर्षण, काळ (Time), कृष्णविवर (Black Holes) आणि सापेक्षता सिद्धान्त (Theory of Relativity) यांसारख्या विषयांवरही महत्त्वपूर्ण संशोधन केले आहे. त्यांनी 'कन्फॉर्मल ग्रॅव्हिटी थिअरी' (Conformal Gravity Theory) विकसित करण्यातही महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे.

विज्ञान प्रसार आणि साहित्य:
डॉ. नारळीकर यांनी केवळ संशोधन क्षेत्रातच नव्हे, तर विज्ञान प्रसाराच्या कार्यातही मोलाची कामगिरी केली आहे. त्यांनी मराठी आणि इंग्रजी भाषेतून अनेक पुस्तके लिहिली आहेत, ज्यामध्ये खगोलशास्त्र, गणित आणि विज्ञानातील इतर संकल्पना अत्यंत सोप्या आणि मनोरंजक पद्धतीने स्पष्ट केल्या आहेत. त्यांच्या विज्ञान कथा (Science Fiction) विशेष लोकप्रिय आहेत. "यक्षांची देणगी", "प्रेषित", "वामन परत न आला", "अंतराळातील भस्मासूर" यांसारख्या त्यांच्या अनेक विज्ञान कथांनी मराठी साहित्यात एक नवा प्रवाह निर्माण केला आणि वाचकांना विज्ञानाच्या अद्भुत दुनियेची सफर घडवली. लहान मुलांसाठीही त्यांनी अनेक पुस्तकं लिहिली आहेत. विज्ञानाचा प्रसार केवळ शहरांपुरता मर्यादित न राहता तो तळागाळातील लोकांपर्यंत पोहोचावा, यासाठी ते नेहमीच आग्रही राहिले आहेत.

संस्थात्मक कार्य:
भारतात परत आल्यानंतर, त्यांनी टाटा मूलभूत संशोधन संस्थेत (Tata Institute of Fundamental Research - TIFR) प्राध्यापक म्हणून काम केले. त्यानंतर, पुणे येथे १९८८ साली "आंतर-विद्यापीठीय खगोलशास्त्र आणि खगोलभौतिकी केंद्र" (Inter-University Centre for Astronomy and Astrophysics - IUCAA) या संस्थेची स्थापना करण्यात त्यांचा सिंहाचा वाटा होता. ते या संस्थेचे संस्थापक संचालक होते आणि त्यांच्या नेतृत्वाखाली 'आयुका'ने आंतरराष्ट्रीय स्तरावर नावलौकिक मिळवला.

पुरस्कार आणि सन्मान:
डॉ. नारळीकर यांना त्यांच्या कार्यासाठी अनेक राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय पुरस्कारांनी सन्मानित करण्यात आले आहे. यामध्ये भारत सरकारतर्फे पद्मभूषण (१९६५) आणि पद्मविभूषण (२००४), तसेच महाराष्ट्र भूषण (२०१०) या पुरस्कारांचा समावेश आहे. त्यांना भटनागर पुरस्कार, युनेस्कोचा कलिंग पुरस्कार (१९९६) आणि साहित्य अकादमी पुरस्कार (२०१४, त्यांच्या "चार नगरातले माझे विश्व" या आत्मचरित्रासाठी) यांसारखे अनेक प्रतिष्ठित सन्मान लाभले आहेत.

डॉ. जयंत नारळीकर हे एक दूरदर्शी शास्त्रज्ञ, प्रतिभावान लेखक आणि समर्पित विज्ञान प्रसारक आहेत. त्यांचे जीवन हे ज्ञान, जिज्ञासा आणि कठोर परिश्रमाचे प्रतीक आहे. त्यांनी भारतीय विज्ञान आणि साहित्य क्षेत्रात दिलेले योगदान अतुलनीय असून, ते भावी पिढ्यांसाठी सदैव प्रेरणादायी राहील.

--- तुषार भ. कुटे

कंट्रोल झेड: एका जादूच्या बोटाची कहाणी!

आजच्या डिजिटल युगात, 'कंट्रोल झेड' (Ctrl+Z) हे जादूच्या बोटासारखे काम करते. चुकून काहीतरी गडबड झाली, एखादी फाइल डिलीट झाली किंवा टेक्स्ट चुकीचा टाइप झाला, तर फक्त हे दोन बटण दाबा आणि भूतकाळात जा! 'अंडू' (Undo) नावाचे हे शक्तिशाली फीचर आपल्यापैकी अनेकांसाठी जीव वाचवणारे ठरले आहे. पण तुम्हाला माहित आहे का, या दोन साध्या बटनांमागे एक मनोरंजक इतिहास दडलेला आहे?

या जादूच्या बटनाचा जन्म एका अशा व्यक्तीच्या विचारातून झाला, ज्याला युजर इंटरफेस अधिक सोपा आणि मानवी चुकांना माफ करणारा बनवायचा होता. त्या व्यक्तीचे नाव होते लॅरी टेस्लर. लॅरी हे संगणक विज्ञानातील एक अग्रगण्य व्यक्तिमत्व होते, ज्यांनी 'कट' (Cut), 'कॉपी' (Copy) आणि 'पेस्ट' (Paste) यांसारख्या मूलभूत कमांड्सच्या विकासातही महत्त्वपूर्ण योगदान दिले होते. त्यांचा नेहमीच प्रयत्न असे की, माणसाला मशीनसोबत संवाद साधताना कमीतकमी त्रास व्हावा.

१९७० च्या दशकात जेव्हा संगणक अजून सर्वसामान्यांसाठी नवीन गोष्ट होती, तेव्हा लॅरी झेरॉक्स पार्क (Xerox PARC) या प्रसिद्ध संशोधन संस्थेत काम करत होते. याच काळात त्यांनी 'अंडू' या फीचरची कल्पना मांडली. त्यांचा उद्देश हा होता की, वापरकर्त्याने नकळत काही चूक केली, तर त्याला ती सुधारण्याची संधी मिळाली पाहिजे. पूर्वी, एकदा काहीतरी चुकले की, सर्व काम नव्याने करावे लागे, जो खूप त्रासदायक अनुभव होता.

लॅरी टेस्लर यांनी 'अंडू' या कार्यासाठी 'कंट्रोल झेड' ही शॉर्टकट की निवडली. या निवडीमागे काही तर्क होता. कीबोर्डवरील 'झेड' हे अक्षर 'वाय' (Y - Redo साठी वापरले जाणारे अक्षर) च्या जवळ आहे, ज्यामुळे 'अंडू' आणि 'रीडू' या दोन्ही क्रिया एका हाताने करणे सोपे जाते. तसेच, 'झेड' हे अक्षर काहीतरी 'शून्य' किंवा 'मागे जाणे' असे दृश्यमान करते, ज्यामुळे ते 'अंडू' या कार्यासाठी अधिक समर्पक वाटते.

सर्वात प्रथम 'अंडू' फीचरचा वापर झेरॉक्सच्या 'स्टार' (Xerox Star) या व्यावसायिक डेस्कटॉप सिस्टीममध्ये १९८१ मध्ये करण्यात आला. ही सिस्टीम अनेक नविन कल्पनांना जन्म देणारी ठरली आणि 'अंडू' त्यापैकीच एक होती. सुरुवातीला हे फीचर फक्त टेक्स्ट एडिटिंगमध्ये उपलब्ध होते, पण हळूहळू त्याची उपयुक्तता लक्षात आल्यावर ते इतर ॲप्लिकेशन्समध्येही समाविष्ट होऊ लागले.

ॲपलने त्यांच्या मॅकिंटॉश (Macintosh) ऑपरेटिंग सिस्टीममध्ये कमांड झेड (Command-Z) या नावाने 'अंडू' फीचर आणले आणि ते प्रचंड लोकप्रिय झाले. मायक्रोसॉफ्टने देखील विंडोज (Windows) मध्ये कंट्रोल झेड (Ctrl+Z) ही शॉर्टकट कायम ठेवली, ज्यामुळे ते जगभरातील कोट्यवधी लोकांसाठी एक अविभाज्य भाग बनले. लिनक्स ऑपरेटिंग सिस्टीममधेही 'अंडू'साठी याच बटणाचा वापर होतो!

आजकाल, टेक्स्ट एडिटर, ग्राफिक डिझाइन सॉफ्टवेअर, स्प्रेडशीट, फाइल मॅनेजर आणि जवळपास प्रत्येक ॲप्लिकेशनमध्ये 'अंडू' आणि 'रीडू' ची सोय उपलब्ध आहे. कंट्रोल झेड हे फक्त दोन बटण नसून ते एक शक्तिशाली विचार आहे - मानवी चुकांना स्वीकारणे आणि त्यांना सुधारण्याची संधी देणे.

लॅरी टेस्लर आता आपल्यात नाहीत, पण त्यांनी दिलेली ही 'अंडू' ची भेट नेहमीच आपल्याला आठवण करून देत राहील की, तंत्रज्ञान माणसांसाठी आहे आणि ते अधिकाधिक मानवी बनले पाहिजे.

--- तुषार भ. कुटे