“नंबर्स” संख्यांचं अद्भुत विश्व

अच्युत गोडबोले सहलिखित “गणिती” हे पहिले पुस्तक काही महिन्यांपूर्वी वाचनात आले. गणितातील बहुतांश संकल्पना अतिशय उत्तमरीत्या या पुस्तकांमध्ये मांडलेल्या होत्या. त्यानंतर थोड्याच कालावधीमध्ये त्यांचे सहलिखित पुढचे पुस्तक “स्टॅटिस्टिक्स” अर्थात संख्याशास्त्र हे देखील वाचुन झाले. डेटा सायन्सचा अभ्यास करत असल्याने या पुस्तकाची उपयुक्तता माझ्यासाठी खूप काही होती. परंतु या पुस्तकातील तांत्रिक संज्ञा अजूनही इंग्रजाळलेल्या भासल्या. याच शृंखलेतील गणित विषयावर लिहिले गेलेले ‘नंबर्स’ हे पुस्तक नुकतेच वाचनात आले.
गणित आणि संख्याशास्त्र यामध्ये नक्की काय फरक आहे? याचे उत्तर हे पुस्तक देते. सुरुवातीला गणिती या पुस्तकांमधील बऱ्याच संकल्पना पुन्हा एकदा वाचनामध्ये आल्या. परंतु खऱ्याखुऱ्या अर्थाने नंबर्सची सुरुवात झाल्यानंतर हे पुस्तक उत्तमरीत्या संख्यांची लय पकडते. संख्यांचा अद्भुत विश्व आपल्यासमोर उभे करते. शून्यापासून अनंतापर्यंतच्या संख्या तसेच गणिती संकल्पनांचा अभ्यासपूर्ण आणि रंजक वेध घेताना बऱ्याचदा आपल्या मेंदूचा कस देखील लागतो. पण गणित सोपे आहे, ही भावना मनात ठेवली तर सर्वच संकल्पना सहजपणे समजायला लागतात. इन्फिनिटी, पाय, यूलर्स समीकरण, प्राईम नंबर, फिबोनाची क्रमिका, लॉगॅरिथम अशा विविध संकल्पना उत्तमरीत्या या पुस्तकामध्ये मांडलेल्या आहेत. गणिताला अनुभवाची आणि उपयोगाची जोड दिली तर ते लवकर समजते. हेच या पुस्तकाने सिद्ध केले आहे. विशेष म्हणजे शुभ आणि अशुभ संख्या नावाच्या प्रकरणांमध्ये मनुष्य संख्यांना कसा घाबरतो याचे रंजक वर्णन आपल्याला वाचायला मिळते. जगभरामध्ये अनेक संख्या अशुभ मानल्या जातात. अर्थात अनेकांच्या अनुभवातून हे आलेले आहे. यातूनच न्यूमरोलॉजी या विषयाचा उदय झाला. आजही भारतामध्ये लाखो लोक यावर विश्वास ठेवतात. एका अर्थाने गणिताला देखील अंधश्रद्धेमध्ये ओढण्याचा हा प्रकार आहे.
संख्यांच्या गमतीजमती आणि रंजक गणिती कोडी ही दोन प्रकरणे अतिशय सुरेख वाटली. कालीन रूम संख्या कापरेकर स्थिरांक, अपरिमेय संख्या, नऊ ची गंमत, ७२ चा नियम, २२ नावाची गुणसंख्या, पायथागोरिअन त्रिकुट, मित्र संख्या, परिपूर्ण संख्या, पास्कल त्रिकोण, रामानुजन-हार्डी नंबर, जादूचे चौकोन, कटपयादी पद्धत, गणेश गुणाकार अशा विविध रंजक गणिती गोष्टी या प्रकरणांमध्ये आपल्याला खिळवून ठेवतात. रंजक गणिती कोडी ही आपल्याला मेंदूला चालना द्यायला लावतात. अनेक गोष्टींमध्ये गणित विचार करायला भाग पाडतं. अर्थात जगाची एकंदरीत रचनाच गणितावर आधारलेली आहे, हे आपल्याला समजून घेता येतं.
डॉ. विद्यागौरी प्रयाग आणि अच्युत गोडबोले यांनी महत्प्रयासाने या पुस्तकाची मांडणी केलेली आहे. हे प्रत्येक प्रकरणामध्ये दिसून येतं. गणित आवडणाऱ्यांसाठी आणि विशेषत: गणित न आवडणाऱ्यांसाठी हे पुस्तक निश्चितच वाचनीय असंच आहे!

--- तुषार भ. कुटे

#मराठी #पुस्तक_परीक्षण #गणित #इतिहास

 

खगोलप्रेमींचे लक्ष वेधून घेणारा लघुग्रह: २०२४ YR4

खगोलशास्त्रज्ञांच्या आणि अवकाशप्रेमींच्या नजरा सध्या '२०२४ YR4' नावाच्या एका लघुग्रहावर खिळल्या आहेत. डिसेंबर २०२४ मध्ये शोध लागलेला हा लघुग्रह सुरुवातीला पृथ्वीसाठी संभाव्य धोका मानला जात होता, मात्र आता त्याच्याबद्दलची अधिक अचूक माहिती समोर आली आहे.

शोध आणि वर्गीकरण

२७ डिसेंबर २०२४ रोजी चिलीमधील 'अ‍ॅस्टरॉइड टेरेस्ट्रियल-इम्पॅक्ट लास्ट अलर्ट सिस्टीम' (ATLAS) दुर्बिणीने या लघुग्रहाचा शोध लावला. '२०२४ YR4' हा अपोलो गटातील पृथ्वी-जवळचा लघुग्रह (Near-Earth Asteroid) म्हणून वर्गीकृत करण्यात आला आहे. अपोलो गटातील लघुग्रह सूर्याभोवती फिरताना पृथ्वीची कक्षा ओलांडतात, ज्यामुळे त्यांच्यावर विशेष लक्ष ठेवले जाते.

आकार आणि रचना

सुरुवातीला या लघुग्रहाचा आकार ४० ते ९० मीटरच्या दरम्यान अंदाजित करण्यात आला होता. मात्र, नासाच्या जेम्स वेब स्पेस टेलिस्कोपद्वारे (JWST) केलेल्या अधिक अचूक निरीक्षणानंतर, त्याचा व्यास ५३ ते ६७ मीटर (सुमारे १७४ ते २२० फूट) असल्याचे निश्चित करण्यात आले आहे. हा आकार अंदाजे एका १५ मजली इमारतीएवढा आहे. हा लघुग्रह 'एस-टाइप' (S-type) प्रकारचा असून तो सिलिकेट्स आणि निकल-लोह यांसारख्या खडकाळ पदार्थांनी बनलेला असण्याची शक्यता आहे.

पृथ्वीला धोका?

'२०२४ YR4' च्या शोधानंतर, त्याच्या कक्षेच्या सुरुवातीच्या गणनेनुसार २२ डिसेंबर २०३२ रोजी त्याची पृथ्वीवर आदळण्याची एक अल्पशी शक्यता वर्तवण्यात आली होती. यामुळे त्याला धोक्याची पातळी दर्शवणाऱ्या टोरिनो स्केलवर (Torino Scale) सुरुवातीला '३' मानांकन मिळाले होते, ज्यामुळे जगभरातील खगोलशास्त्रज्ञांचे लक्ष वेधले गेले.

मात्र, त्यानंतरच्या सततच्या निरीक्षण आणि माहितीच्या विश्लेषणानंतर, नासाने स्पष्ट केले आहे की हा लघुग्रह २०३२ मध्ये किंवा त्यानंतर पृथ्वीसाठी कोणताही महत्त्वपूर्ण धोका नाही. त्याच्या कक्षेबद्दल अधिक अचूक माहिती मिळाल्याने पृथ्वीवर आदळण्याची शक्यता नाकारण्यात आली आहे.

चंद्रावर आदळण्याची शक्यता

पृथ्वीला धोका नसला तरी, '२०२४ YR4' आता एका वेगळ्या कारणासाठी चर्चेत आहे. २२ डिसेंबर २०३२ रोजी हा लघुग्रह चंद्रावर आदळण्याची एक लहान पण लक्षणीय शक्यता शास्त्रज्ञांनी वर्तवली आहे. ताज्या माहितीनुसार, ही शक्यता सुमारे ४.३% आहे. जरी हा लघुग्रह चंद्रावर आदळला तरी त्याचा चंद्राच्या कक्षेवर कोणताही परिणाम होणार नाही, असे नासाने स्पष्ट केले आहे.

वैज्ञानिक महत्त्व

'२०२४ YR4' ने पृथ्वीला कोणताही धोका निर्माण केला नसला तरी, या लघुग्रहाने 'प्लॅनेटरी डिफेन्स' म्हणजेच 'ग्रहीय संरक्षण' प्रणालीच्या तयारीसाठी एक उत्तम संधी उपलब्ध करून दिली. एखाद्या संभाव्य धोकादायक खगोलीय वस्तूचा शोध लागल्यापासून तिच्यावर लक्ष ठेवणे, तिच्या कक्षेचे विश्लेषण करणे आणि धोक्याचे मूल्यांकन करणे या सर्व प्रक्रियांचा सराव यानिमित्ताने झाला.

सध्या हा लघुग्रह पृथ्वीपासून दूर गेला असून तो २०२८ पर्यंत दुर्बिणींच्या टप्प्यात येणार नाही. त्यानंतर शास्त्रज्ञ त्याच्यावर पुन्हा निरीक्षणे केंद्रित करतील, ज्यामुळे त्याच्या कक्षेबद्दल आणि चंद्राजवळून जाण्याच्या मार्गाबद्दल अधिक अचूक माहिती मिळू शकेल.

संकलन - तुषार भ. कुटे.

साहित्य अकादमी आणि मराठी

दरवर्षीप्रमाणे याही वर्षी साहित्य अकादमीने भारतातील प्रमुख २२ भाषांमधील सर्वोत्तम भाषांतरित साहित्यकृतींसाठी पुरस्कार जाहीर केले होते. अर्थात यावर्षी देखील मराठी भाषेतील भाषांतरित पुस्तकाला पुरस्कार मिळालेला आहे. त्याबद्दल त्यांचे अभिनंदन.

साहित्य अकादमीच्या पुरस्कार यादीतील तक्त्याप्रमाणे चौथ्या रकाण्यांमध्ये भाषांतरित पुस्तक मूळ कोणत्या भाषेमध्ये लिहिले गेलेले आहे, याची माहिती दिलेली आहे. अर्थात नेहमीप्रमाणे सर्वाधिक पुस्तके इंग्रजीमधून भारतीय भाषांमध्ये भाषांतरित झालेली दिसतात. आणि सर्वाधिक वाचक संख्या असल्याने हिंदी भाषा द्वितीय क्रमांकावर आहे. असामी सारख्या भाषेतून देखील तब्बल दोन पुस्तके अन्य भाषांमध्ये भाषांतरित झाल्याची दिसतात. याशिवाय कन्नड, मल्याळम, बंगाली, गुजराती या भाषेतील साहित्यकृतीदेखील अन्य भाषांमध्ये भाषांतरित झालेल्या आहेत. दुःखाची गोष्ट म्हणजे या यादीमध्ये एकही पुस्तक मराठी नाही! म्हणजे मराठीतून अन्य भाषेमध्ये भाषांतरित झालेल्या एकाही पुस्तकाला पुरस्कार मिळालेला नाही. खरंतर ही खेदाची बाब आहे. मराठीमध्ये उत्तम उत्तम कलाकृती तयार होत नाहीत का?? हा प्रश्न पडतो. आणि झाल्या तरी त्यांचे भाषांतर करण्याचे कष्ट कोणी घेत नाही का? या प्रश्नाचे उत्तर देखील शोधणे गरजेचे आहे. मागच्या दशकभरापासून जगभरातील बहुतांश भाषांमधील पुस्तके मराठीमध्ये भाषांतरित होत आहेत. एकंदरीत अशा पुस्तकांचा प्रवाह पाहिला तर भाषांतरित पुस्तके ५०% आणि मूळ पुस्तके ५०% असावीत अशी तुलना करता येईल. मूळ मराठी भाषेत लिहिलेल्या पुस्तकांचे अन्य भाषेत तितक्या प्रमाणात भाषांतर होताना दिसत नाही. एका अर्थाने आपल्या अभिजात भाषेतील साहित्य अन्य भाषेमध्ये प्रसारित होत नाही. यावर मराठी सारस्वतांनी सखोल विचार करणे गरजेचे आहे. आपल्या भाषेतील संस्कृतीत साहित्य परंपरा अन्य भाषिकांना सांगायचे असल्यास साहित्यकृती हा सर्वोत्तम मार्ग असतो. परंतु त्याचा वेग मंदावलेला दिसतो. मराठी संस्कृतीचा प्रसार आणि प्रचार करण्याचा हा एक मार्ग आहे. परंतु त्याच्या प्रगतीची चाके अजूनही वेगाने धावताना दिसत नाहीत.

---- तुषार भ. कुटे

दुर्गावाडीतील घटना

सह्याद्रीच्या डोंगररांगांमध्ये वसलेल्या जुन्नर परिसरातील दुर्गम भागामध्ये अनेक सौंदर्य स्थळे वसलेली आहेत. मागच्या काही वर्षांपासून समाजमाध्यमांद्वारे यातील विविध स्थळांकडे पावसाळ्यात बहुतांश पर्यटकांचे पाय वळतात. अश्याच जुन्नरच्या दुर्गम भागातील पर्यटन स्थळ म्हणजे दुर्गादेवी होय.
जुन्नरच्या वायव्य भागातील डोंगररांगांमध्ये कोकणकड्यावर वसलेले दुर्गवाडी हे गाव. इथला उंचच उंच कडा, किल्ला आणि घनदाट वनराई त्यामुळे पावसाळ्यामध्ये पर्यटकांचा ओघ निश्चितच वाढत असतो. मागच्या पंधरा वर्षांपासून मी सुद्धा या ठिकाणी नियमितपणे सर्व ऋतूंमध्ये भेट देत आलेलो आहे. परंतु इथे या काळात कोणताही अनुचित प्रकार घडलेला मला आठवत नाही. त्यामुळेच मागील आठवड्यामध्ये माझ्या एका मित्राने सांगितलेला वृत्तांत निश्चितच माझ्या या समजाला धक्का देणारा ठरला.
आपल्या मित्र-मैत्रिणींसोबत तो दुर्गवाडीला वर्षासहलीच्या निमित्ताने गेला होता. तिथे पोहोचण्यापूर्वीच रस्त्यात मागे फिरणाऱ्या एका कारमधील लोकांनी यांना त्यांच्यासोबत घडलेल्या प्रकारची माहिती दिली. त्या दिवशी सकाळीच बाहेरून आलेले पर्यटक दुर्गादेवी मंदिराच्या जंगलाजवळ गाडी लावून फिरण्यास गेले होते. परंतु परतल्यानंतर त्यांच्या लक्षात आले की, त्यांच्या गाडीच्या मागील काचा मोठ्या दगडाने फोडलेल्या आहेत. आणि गाडीच्या आतील सामान चोरी गेलेले आहे! त्यांच्यासाठी निश्चितच हा एक मोठा धक्का होता. विशेष म्हणजे ही जागा अतिशय दुर्गम ठिकाणी आहे. येथे जवळपास दोन किलोमीटरच्या त्रिज्येमध्ये कोणीही मनुष्य आढळत नाही. कदाचित याचाच गैरफायदा घेत चोरट्यांनी गाडीच्या काचा फोडत आतील सामानाची चोरी केली असावी. त्यांनी माझ्या मित्राला हेही सांगितले की तुम्ही तिथे जाऊ नका. अर्थात याने आमच्या मित्रांना देखील धक्का बसला. त्यांनी गाडी दुर्गादेवीच्या जंगलापर्यंत नेली परंतु ते दुसऱ्या पर्यटकांच्या येण्याची वाट पाहत राहिले. कालांतराने आणखी दोन गाड्या तिथे आल्या. आणि मग त्यांनी अलटून पालटून गाडीपाशी थांबत इथल्या पर्यटनाचा आनंद घेतला.
जुन्नरच्या पर्यटनाला ही धक्का देणारी बाब आहे. त्या दिवशी इथे आलेले सर्वच लोक बाहेरून आले असल्याने त्यांनी याची कुठेही तक्रार केली नाही. शिवाय इथले जवळचे पोलीस स्टेशन देखील अतिशय दूरच्या अंतरावर आहे. याच कारणास्तव या घटनेची कदाचित खूप कमी लोकांना माहिती झाली असावी. परंतु जुन्नर पर्यटनासाठी काम करणाऱ्या सर्वांना तसेच स्थानिक पत्रकारांना आणि पर्यटन व्यवसायावर अवलंबून असणाऱ्या सर्वांनाच याची माहिती व्हावी म्हणून ही पोस्ट लिहीत आहे. अशा घटना भविष्यामध्ये घडू नयेत याकरता कोणत्या उपाययोजना करता येतील यावर विचारमंथन होणे गरजेचे वाटते.

तुषार भ. कुटे,
जुन्नर

'ॲपल' कंपनीच्या लोगोमागचा रंजक इतिहास

आज जगभरात तत्काळ ओळखला जाणारा 'ॲपल' कंपनीचा अर्धवट खाल्लेल्या सफरचंदाचा लोगो हा केवळ एक आकार नाही, तर तो कल्पकता, साधेपणा आणि ब्रँडिंगच्या प्रवासाची एक अद्भुत कहाणी आहे. या आयकॉनिक लोगोमागे एक रंजक इतिहास दडलेला आहे, जो 'ॲपल' कंपनीच्या स्वतःच्या वाढीव प्रवासाशी आणि तिच्या तत्त्वज्ञानाशी जोडलेला आहे.

पहिला आणि अल्पायुषी लोगो (१९७६): सर आयझॅक न्यूटन

'ॲपल'चा सर्वात पहिला लोगो आजच्या स्वरूपापेक्षा खूप वेगळा होता. १९७६ मध्ये 'ॲपल'चे सह-संस्थापक रोनाल्ड वेन यांनी तो डिझाइन केला होता. तो एक गुंतागुंतीचा चित्र होता, ज्यात एका सफरचंदाच्या झाडाखाली सर आयझॅक न्यूटन बसलेले दाखवले होते, आणि एक सफरचंद त्यांच्या डोक्यावर पडण्याच्या बेतात होते. हा लोगो गुरुत्वाकर्षणाच्या शोधाला आणि वैज्ञानिक दृष्टिकोनाला आदरांजली देण्यासाठी बनवला होता. या लोगोवर विल्यम वर्ड्सवर्थचे एक वाक्यही लिहिलेले होते: "Newton... A mind forever voyaging through strange seas of thought... alone." मात्र, हा लोगो इतका तपशीलवार होता की तो लहान आकारात सहज ओळखला जात नव्हता किंवा छापलाही जात नव्हता. स्टीव्ह जॉब्सना तो खूप जुनाट आणि क्लिष्ट वाटला, ज्यामुळे तो लवकरच बदलण्याचा निर्णय घेण्यात आला.

आयकॉनिक इंद्रधनुषी सफरचंद: जन्म आणि अर्थ (१९७७-१९९८)

१९७७ मध्ये स्टीव्ह जॉब्सने रॉब जानॉफ या डिझायनरला एक नवीन, आधुनिक आणि सोपा लोगो बनवण्यास सांगितले. जानॉफने एक साधे सफरचंद निवडले, कारण 'ॲपल' हे कंपनीचे नाव होते आणि फळ म्हणून सफरचंद ओळखायला सोपे होते. या लोगोमधील सर्वात महत्त्वाचा आणि नेहमी चर्चेचा मुद्दा म्हणजे सफरचंदाचा खाल्लेला भाग (The Bite). याबद्दल अनेक कथा प्रचलित आहेत, पण जानॉफने स्वतः स्पष्ट केले आहे की, यामागे मुख्य कारण व्यावहारिक होते – लोगो लहान आकारात पाहताना सफरचंद चेरीसारखे किंवा इतर कोणत्याही गोल फळासारखे दिसू नये म्हणून त्यात हा खाल्लेला भाग ठेवला, जेणेकरून ते स्पष्टपणे सफरचंदच दिसावे. याशिवाय, 'बाइट' (Bite) या शब्दाचा उच्चार संगणकीय माहितीच्या मूलभूत एकक असलेल्या 'बाइट' (Byte) शी मिळताजुळता आहे, जो एक विलक्षण योगायोग होता आणि लोकांना तो खूप आवडला. अनेक लोक याला बायबलमधील 'ज्ञानाच्या झाडाचे फळ' म्हणूनही पाहतात, ज्यामुळे या लोगोला एक बौद्धिक आणि बंडखोर अर्थ प्राप्त होतो, जरी जानॉफने हे उद्दिष्ट नसल्याचे म्हटले आहे. या लोगोमध्ये इंद्रधनुषी रंगांचा वापर करण्यात आला होता. हे रंग 'ॲपल II' या संगणकात प्रथमच आलेल्या रंगीत डिस्प्लेचे (Color Display) प्रतीक होते, जो त्यावेळचा एक मोठा तांत्रिक अविष्कार होता. हे रंग कंपनीला अधिक मानवी आणि मैत्रीपूर्ण स्वरूप देत होते, तसेच सर्जनशीलता आणि समावेशकता दर्शवत होते.

मोनोक्रोम (एक रंगाचा) लोगो: साधेपणा आणि अत्याधुनिकता (१९९८-सध्या)

१९९७ मध्ये स्टीव्ह जॉब्स 'ॲपल'मध्ये परतल्यानंतर त्यांनी कंपनीच्या ब्रँडिंगमध्ये महत्त्वपूर्ण बदल केले. त्यांनी इंद्रधनुषी लोगो काढून टाकला आणि त्याची जागा एक रंगाच्या (Monochrome), चकचकीत लोगोने घेतली. या बदलाने 'ॲपल'ची नवीन ओळख निर्माण केली – ती अधिक आधुनिक, किमान (minimalist) आणि अत्याधुनिक होती. एक रंगाचा लोगो विविध उत्पादनांवर आणि मार्केटिंगमध्ये अधिक अष्टपैलू आणि जुळवून घेण्यासारखा असतो, विशेषतः जेव्हा 'ॲपल'ने विविध रंगांच्या आणि धातूंच्या फिनिशमध्ये उत्पादने बाजारात आणायला सुरुवात केली. हा बदल 'ॲपल'ला एक प्रीमियम, उच्च-गुणवत्तेचा आणि डिझाइन-केंद्रित ब्रँड म्हणून प्रस्थापित करण्यास मदत करणारा ठरला.

थोडक्यात, 'ॲपल'चा लोगो केवळ एक प्रतिमा नाही, तर तो साधेपणा, ओळखण्याची क्षमता आणि काळाबरोबर बदलण्याची क्षमता दर्शवतो. या लोगोने केवळ कंपनीची ओळख बनवली नाही, तर तो जगातील सर्वात यशस्वी ब्रँड्सपैकी एक कसा बनला, याचीही कथा सांगतो.

--- तुषार भ. कुटे 

द मेकॅनिकल टर्क: बुद्धीमान मशीन की डोळ्यांना दिलेला धोका?

अठराव्या शतकाच्या उत्तरार्धात, एका अद्भुत 'मशीन'ने युरोपभर खळबळ उडवून दिली होती. हे मशीन दुसरे तिसरे काही नसून 'द मेकॅनिकल टर्क' (The Mechanical Turk) होते. दिसायला एका तुर्की माणसाच्या वेशात असलेली ही मानवी आकृती एका लाकडी पेटीवर बसलेली असे आणि विशेष म्हणजे, ती बुद्धिबळाचे डाव खेळण्यात माहीर होती! त्या काळात, जेव्हा स्वयंचलित यंत्रणा आणि कृत्रिम बुद्धिमत्ता या कल्पना नवख्या होत्या, तेव्हा या 'बुद्धिमान' मशीनने अनेक बुद्धीमान लोकांना हरवून आश्चर्यचकित केले. खुद्द बेंजामिन फ्रँकलिनसारख्या विचारवंतालाही या मशीनने पराभूत केले होते!

या मशीनची रचना मोठी आकर्षक होती. एका मोठ्या लाकडी पेटीवर एक पुतळा बसवलेला होता, ज्याच्या हातात बुद्धिबळाचा पट होता. पेटी उघडल्यावर आतमध्ये अनेक चाके, स्प्रिंग्ज आणि इतर यांत्रिक भाग दिसत होते, ज्यामुळे लोकांना ते खऱ्या अर्थाने एक स्वयंचलित यंत्र आहे असे वाटे. जेव्हा कोणी या मशीनला आव्हान देत असे, तेव्हा एक ऑपरेटर पेटी उघडतो आणि आतील यंत्रणा दाखवतो, ज्यामुळे लोकांना खात्री पटते की यात कोणतीही लपलेली व्यक्ती नाही. मग मशीन आपला पहिला डाव खेळते आणि बघता बघता प्रतिस्पर्धकाला मात देते!

पण या चमत्कारामागे एक रहस्य दडलेले होते. 'द मेकॅनिकल टर्क' खरं तर पूर्णपणे स्वयंचलित नव्हते. त्या लाकडी पेटीच्या आत एक लहान जागा बनवलेली होती, जिथे एक कुशल बुद्धिबळपटू लपलेला असे! हा खेळाडू बाहेरच्या बाजूने फिरवल्या जाणाऱ्या चाकांच्या आणि लीवरच्या साहाय्याने पुतळ्याच्या हातांची हालचाल नियंत्रित करत असे आणि प्रतिस्पर्धकाचे डाव पाहून आपले खेळी खेळत असे. लोकांना दाखवल्या जाणाऱ्या यांत्रिक भागांचा आणि दरवाजांचा उपयोग फक्त लोकांची दिशाभूल करण्यासाठी होता.

या 'मशीन'चा निर्माता होता हंगेरियन शोधक वुल्फगँग्ह वॉन केम्पेलन. त्याने सन १७७० मध्ये ऑस्ट्रियाच्या महाराणी मारिया थेरेसा यांना हे अद्भुत मशीन दाखवून सर्वांना चकित केले. त्यानंतर अनेक वर्षे हे मशीन युरोपभर फिरले आणि अनेक सार्वजनिक प्रदर्शन झाले. अनेक लोकांनी या मशीनच्या बुद्धिमत्तेवर विश्वास ठेवला, तर काहींना त्यात काहीतरी गडबड असल्याचा संशय होता.

'द मेकॅनिकल टर्क' हा केवळ एक मनोरंजक खेळ नव्हता, तर तो त्या काळातील यांत्रिक आणि मानवी बुद्धिमत्तेच्या कल्पनेवर एक मोठा प्रश्नचिन्ह उभे करणारा होता. लोकांना वाटले की खऱ्या अर्थाने एक बुद्धिमान मशीन अस्तित्वात आले आहे. या घटनेने कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या भविष्यातील शक्यतांबद्दल लोकांच्या मनात उत्सुकता आणि आश्चर्य निर्माण केले.

कालांतराने, या मशीनमधील रहस्य उघड झाले. अनेक वर्षांनंतर, वेगवेगळ्या मालकांनी या मशीनची रचना आणि कार्यपद्धती जगासमोर आणली, ज्यामुळे लोकांना कळले की या 'बुद्धिमान' मशीनच्या मागे एका माणसाचा मेंदू काम करत होता.

तरीही, 'द मेकॅनिकल टर्क' ची कहाणी आजही मनोरंजक आहे. ते एका माणसाच्या चातुर्याचे आणि लोकांच्या उत्सुकतेचे प्रतीक आहे. त्याने त्या काळात लोकांना स्वयंचलित यंत्रणा आणि बुद्धिमत्तेच्या संभाव्यतेबद्दल विचार करण्यास प्रवृत्त केले. जरी ते प्रत्यक्षात एक धोका होता, तरीही त्याने भविष्यातील संगणक आणि कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या विकासासाठी एक मानसिक आणि सामाजिक पार्श्वभूमी तयार केली, हे नक्की! एका 'खोट्या' मशीनने भविष्यातील 'सत्य' तंत्रज्ञानाची कल्पना लोकांच्या मनात रुजवली, ही खरंच एक अनोखी गोष्ट आहे!

(चित्र: विकिपीडिया)

--- तुषार भ. कुटे 

 

डॉ. जयंत नारळीकर: खगोलविज्ञान आणि साहित्याचा तेजस्वी संगम

डॉ. जयंत विष्णू नारळीकर हे नाव खगोलभौतिकशास्त्र आणि विज्ञान साहित्याच्या क्षेत्रात अत्यंत आदराने घेतले जाते. विज्ञानातील किचकट संकल्पना सोप्या आणि रंजक भाषेत सामान्य लोकांपर्यंत पोहोचवणारे ते एक अग्रगण्य शास्त्रज्ञ आणि लेखक आहेत. त्यांचे जीवन आणि कार्य अनेक पिढ्यांना प्रेरणा देत आले आहे.

जन्म आणि शिक्षण:
जयंत नारळीकर यांचा जन्म १९ जुलै १९३८ रोजी कोल्हापूर येथे झाला. त्यांचे वडील विष्णू वासुदेव नारळीकर हे एक प्रसिद्ध गणितज्ञ होते आणि बनारस हिंदू विद्यापीठात गणित विभागाचे प्रमुख होते. आई सुमती नारळीकर या संस्कृत विदुषी होत्या. अशा विद्वत्तापूर्ण वातावरणात वाढल्याने जयंतरावांना लहानपणापासूनच ज्ञानार्जनाची आवड निर्माण झाली. त्यांनी बनारस हिंदू विद्यापीठातून पदवी शिक्षण पूर्ण केले आणि त्यानंतर ते उच्च शिक्षणासाठी केंब्रिज विद्यापीठात गेले. तिथे त्यांनी प्रसिद्ध खगोलशास्त्रज्ञ सर फ्रेड हॉईल यांच्या मार्गदर्शनाखाली पीएच.डी. आणि नंतर डी.एस्सी. या पदव्या संपादन केल्या.

वैज्ञानिक योगदान:
डॉ. नारळीकर यांचे सर्वात महत्त्वाचे योगदान म्हणजे सर फ्रेड हॉईल यांच्यासमवेत मांडलेला "स्थिर स्थिती सिद्धान्त" (Steady State Theory) होय. हा सिद्धान्त महास्फोट सिद्धान्ताला (Big Bang Theory) एक पर्याय म्हणून ओळखला जातो. या सिद्धान्तानुसार, विश्वाची निर्मिती एका विशिष्ट क्षणी न होता ते नेहमीच अस्तित्वात आहे आणि नवीन दीर्घिका (galaxies) सतत निर्माण होत असतात. जरी आज महास्फोट सिद्धान्त अधिक स्वीकारला गेला असला, तरी हॉईल-नारळीकर सिद्धान्ताने विश्वरचना शास्त्रातील अनेक मूलभूत प्रश्नांवर विचार करण्यास चालना दिली. याव्यतिरिक्त, त्यांनी गुरुत्वाकर्षण, काळ (Time), कृष्णविवर (Black Holes) आणि सापेक्षता सिद्धान्त (Theory of Relativity) यांसारख्या विषयांवरही महत्त्वपूर्ण संशोधन केले आहे. त्यांनी 'कन्फॉर्मल ग्रॅव्हिटी थिअरी' (Conformal Gravity Theory) विकसित करण्यातही महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे.

विज्ञान प्रसार आणि साहित्य:
डॉ. नारळीकर यांनी केवळ संशोधन क्षेत्रातच नव्हे, तर विज्ञान प्रसाराच्या कार्यातही मोलाची कामगिरी केली आहे. त्यांनी मराठी आणि इंग्रजी भाषेतून अनेक पुस्तके लिहिली आहेत, ज्यामध्ये खगोलशास्त्र, गणित आणि विज्ञानातील इतर संकल्पना अत्यंत सोप्या आणि मनोरंजक पद्धतीने स्पष्ट केल्या आहेत. त्यांच्या विज्ञान कथा (Science Fiction) विशेष लोकप्रिय आहेत. "यक्षांची देणगी", "प्रेषित", "वामन परत न आला", "अंतराळातील भस्मासूर" यांसारख्या त्यांच्या अनेक विज्ञान कथांनी मराठी साहित्यात एक नवा प्रवाह निर्माण केला आणि वाचकांना विज्ञानाच्या अद्भुत दुनियेची सफर घडवली. लहान मुलांसाठीही त्यांनी अनेक पुस्तकं लिहिली आहेत. विज्ञानाचा प्रसार केवळ शहरांपुरता मर्यादित न राहता तो तळागाळातील लोकांपर्यंत पोहोचावा, यासाठी ते नेहमीच आग्रही राहिले आहेत.

संस्थात्मक कार्य:
भारतात परत आल्यानंतर, त्यांनी टाटा मूलभूत संशोधन संस्थेत (Tata Institute of Fundamental Research - TIFR) प्राध्यापक म्हणून काम केले. त्यानंतर, पुणे येथे १९८८ साली "आंतर-विद्यापीठीय खगोलशास्त्र आणि खगोलभौतिकी केंद्र" (Inter-University Centre for Astronomy and Astrophysics - IUCAA) या संस्थेची स्थापना करण्यात त्यांचा सिंहाचा वाटा होता. ते या संस्थेचे संस्थापक संचालक होते आणि त्यांच्या नेतृत्वाखाली 'आयुका'ने आंतरराष्ट्रीय स्तरावर नावलौकिक मिळवला.

पुरस्कार आणि सन्मान:
डॉ. नारळीकर यांना त्यांच्या कार्यासाठी अनेक राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय पुरस्कारांनी सन्मानित करण्यात आले आहे. यामध्ये भारत सरकारतर्फे पद्मभूषण (१९६५) आणि पद्मविभूषण (२००४), तसेच महाराष्ट्र भूषण (२०१०) या पुरस्कारांचा समावेश आहे. त्यांना भटनागर पुरस्कार, युनेस्कोचा कलिंग पुरस्कार (१९९६) आणि साहित्य अकादमी पुरस्कार (२०१४, त्यांच्या "चार नगरातले माझे विश्व" या आत्मचरित्रासाठी) यांसारखे अनेक प्रतिष्ठित सन्मान लाभले आहेत.

डॉ. जयंत नारळीकर हे एक दूरदर्शी शास्त्रज्ञ, प्रतिभावान लेखक आणि समर्पित विज्ञान प्रसारक आहेत. त्यांचे जीवन हे ज्ञान, जिज्ञासा आणि कठोर परिश्रमाचे प्रतीक आहे. त्यांनी भारतीय विज्ञान आणि साहित्य क्षेत्रात दिलेले योगदान अतुलनीय असून, ते भावी पिढ्यांसाठी सदैव प्रेरणादायी राहील.

--- तुषार भ. कुटे

कंट्रोल झेड: एका जादूच्या बोटाची कहाणी!

आजच्या डिजिटल युगात, 'कंट्रोल झेड' (Ctrl+Z) हे जादूच्या बोटासारखे काम करते. चुकून काहीतरी गडबड झाली, एखादी फाइल डिलीट झाली किंवा टेक्स्ट चुकीचा टाइप झाला, तर फक्त हे दोन बटण दाबा आणि भूतकाळात जा! 'अंडू' (Undo) नावाचे हे शक्तिशाली फीचर आपल्यापैकी अनेकांसाठी जीव वाचवणारे ठरले आहे. पण तुम्हाला माहित आहे का, या दोन साध्या बटनांमागे एक मनोरंजक इतिहास दडलेला आहे?

या जादूच्या बटनाचा जन्म एका अशा व्यक्तीच्या विचारातून झाला, ज्याला युजर इंटरफेस अधिक सोपा आणि मानवी चुकांना माफ करणारा बनवायचा होता. त्या व्यक्तीचे नाव होते लॅरी टेस्लर. लॅरी हे संगणक विज्ञानातील एक अग्रगण्य व्यक्तिमत्व होते, ज्यांनी 'कट' (Cut), 'कॉपी' (Copy) आणि 'पेस्ट' (Paste) यांसारख्या मूलभूत कमांड्सच्या विकासातही महत्त्वपूर्ण योगदान दिले होते. त्यांचा नेहमीच प्रयत्न असे की, माणसाला मशीनसोबत संवाद साधताना कमीतकमी त्रास व्हावा.

१९७० च्या दशकात जेव्हा संगणक अजून सर्वसामान्यांसाठी नवीन गोष्ट होती, तेव्हा लॅरी झेरॉक्स पार्क (Xerox PARC) या प्रसिद्ध संशोधन संस्थेत काम करत होते. याच काळात त्यांनी 'अंडू' या फीचरची कल्पना मांडली. त्यांचा उद्देश हा होता की, वापरकर्त्याने नकळत काही चूक केली, तर त्याला ती सुधारण्याची संधी मिळाली पाहिजे. पूर्वी, एकदा काहीतरी चुकले की, सर्व काम नव्याने करावे लागे, जो खूप त्रासदायक अनुभव होता.

लॅरी टेस्लर यांनी 'अंडू' या कार्यासाठी 'कंट्रोल झेड' ही शॉर्टकट की निवडली. या निवडीमागे काही तर्क होता. कीबोर्डवरील 'झेड' हे अक्षर 'वाय' (Y - Redo साठी वापरले जाणारे अक्षर) च्या जवळ आहे, ज्यामुळे 'अंडू' आणि 'रीडू' या दोन्ही क्रिया एका हाताने करणे सोपे जाते. तसेच, 'झेड' हे अक्षर काहीतरी 'शून्य' किंवा 'मागे जाणे' असे दृश्यमान करते, ज्यामुळे ते 'अंडू' या कार्यासाठी अधिक समर्पक वाटते.

सर्वात प्रथम 'अंडू' फीचरचा वापर झेरॉक्सच्या 'स्टार' (Xerox Star) या व्यावसायिक डेस्कटॉप सिस्टीममध्ये १९८१ मध्ये करण्यात आला. ही सिस्टीम अनेक नविन कल्पनांना जन्म देणारी ठरली आणि 'अंडू' त्यापैकीच एक होती. सुरुवातीला हे फीचर फक्त टेक्स्ट एडिटिंगमध्ये उपलब्ध होते, पण हळूहळू त्याची उपयुक्तता लक्षात आल्यावर ते इतर ॲप्लिकेशन्समध्येही समाविष्ट होऊ लागले.

ॲपलने त्यांच्या मॅकिंटॉश (Macintosh) ऑपरेटिंग सिस्टीममध्ये कमांड झेड (Command-Z) या नावाने 'अंडू' फीचर आणले आणि ते प्रचंड लोकप्रिय झाले. मायक्रोसॉफ्टने देखील विंडोज (Windows) मध्ये कंट्रोल झेड (Ctrl+Z) ही शॉर्टकट कायम ठेवली, ज्यामुळे ते जगभरातील कोट्यवधी लोकांसाठी एक अविभाज्य भाग बनले. लिनक्स ऑपरेटिंग सिस्टीममधेही 'अंडू'साठी याच बटणाचा वापर होतो!

आजकाल, टेक्स्ट एडिटर, ग्राफिक डिझाइन सॉफ्टवेअर, स्प्रेडशीट, फाइल मॅनेजर आणि जवळपास प्रत्येक ॲप्लिकेशनमध्ये 'अंडू' आणि 'रीडू' ची सोय उपलब्ध आहे. कंट्रोल झेड हे फक्त दोन बटण नसून ते एक शक्तिशाली विचार आहे - मानवी चुकांना स्वीकारणे आणि त्यांना सुधारण्याची संधी देणे.

लॅरी टेस्लर आता आपल्यात नाहीत, पण त्यांनी दिलेली ही 'अंडू' ची भेट नेहमीच आपल्याला आठवण करून देत राहील की, तंत्रज्ञान माणसांसाठी आहे आणि ते अधिकाधिक मानवी बनले पाहिजे.

--- तुषार भ. कुटे

 

ड्रोन: आकाशातील क्रांती

आजकाल ‘ड्रोन’ हा शब्द आपल्या सर्वांच्या परिचयाचा झाला आहे. लहान मुलांच्या खेळण्यांपासून ते मोठ्या उद्योगांमधील महत्त्वाच्या कामांपर्यंत, ड्रोनने आपले स्थान पक्के केले आहे. ड्रोन म्हणजे काय, ते कसे काम करतात, त्यांचे विविध उपयोग काय आहेत आणि भविष्यात त्यांची भूमिका काय असेल, याबद्दल सविस्तर माहिती घेऊया.

ड्रोन म्हणजे काय?

ड्रोन हे मूलतः मानवरहित हवाई वाहन (Unmanned Aerial Vehicle - UAV) आहे. याचा अर्थ असा की ते चालवण्यासाठी विमानात वैमानिक नसतो. हे जमिनीवरून रिमोट कंट्रोलच्या साहाय्याने किंवा पूर्वनियोजित मार्गावर स्वयंचलितपणे उडू शकते. ड्रोनमध्ये प्रोपेलर (पानांसारखे फिरणारे भाग), बॅटरी, सेन्सर्स, कॅमेरा आणि अन्य आवश्यक उपकरणे बसवलेली असतात.

ड्रोन कसे काम करतात?

ड्रोनच्या कार्यामध्ये अनेक घटकांचा समावेश असतो:

• रिमोट कंट्रोल: ड्रोनला नियंत्रित करण्यासाठी जमिनीवर एक रिमोट कंट्रोलर असतो. याच्या साहाय्याने ऑपरेटर ड्रोनची दिशा, उंची आणि वेग बदलू शकतो.
• सेन्सर्स: ड्रोनमध्ये अनेक प्रकारचे सेन्सर्स (उदा. गायरोस्कोप, एक्सेलेरोमीटर, जीपीएस) बसवलेले असतात. हे सेन्सर्स ड्रोनला स्वतःची स्थिती, वेग आणि दिशेची माहिती देतात, ज्यामुळे ते स्थिर राहू शकते आणि अचूकपणे उडू शकते.
• जीपीएस (Global Positioning System): जीपीएसमुळे ड्रोनला त्याच्या अचूक स्थानाची माहिती मिळते, ज्यामुळे पूर्वनियोजित मार्गावर उडणे किंवा विशिष्ट ठिकाणी परत येणे शक्य होते.
• बॅटरी: ड्रोनला उर्जा पुरवण्यासाठी बॅटरीचा वापर केला जातो. बॅटरीची क्षमता ड्रोनच्या उड्डाणाचा वेळ आणि कार्यक्षमतेवर परिणाम करते.
• प्रोपेलर आणि मोटर्स: प्रोपेलर आणि मोटर्सच्या साहाय्याने ड्रोन हवेत उडतो आणि दिशा बदलतो. मोटर्स प्रोपेलरला फिरवतात, ज्यामुळे हवेचा दाब निर्माण होऊन ड्रोनला उचल मिळते.
• कॅमेरा आणि पेलोड: अनेक ड्रोनमध्ये कॅमेरा बसवलेला असतो, ज्यामुळे चित्रे आणि व्हिडिओ घेणे शक्य होते. याव्यतिरिक्त, काही ड्रोन विशिष्ट कार्य करण्यासाठी आवश्यक असलेले पेलोड (उदा. औषधे, पार्सल, वैज्ञानिक उपकरणे) घेऊन जाऊ शकतात.

ड्रोनचे विविध उपयोग:

आजकाल ड्रोनचा उपयोग अनेक क्षेत्रांमध्ये मोठ्या प्रमाणात होत आहे. त्यापैकी काही प्रमुख उपयोग खालीलप्रमाणे आहेत:

• मनोरंजन आणि फोटोग्राफी: ड्रोनच्या साहाय्याने अप्रतिम हवाई दृश्ये आणि व्हिडिओ घेणे शक्य झाले आहे. विवाहसोहळे, चित्रपट निर्मिती आणि पर्यटनस्थळांच्या चित्रीकरणासाठी याचा मोठ्या प्रमाणात उपयोग होतो.
• कृषी क्षेत्र: शेतीत ड्रोनचा उपयोग जमिनीची पाहणी करणे, पिकांवर कीटकनाशके फवारणे, पाण्याची गरज ओळखणे आणि उत्पादनाचे विश्लेषण करणे यासाठी होतो. यामुळे शेती अधिक कार्यक्षम आणि फायदेशीर बनण्यास मदत होते.
• सुरक्षा आणि कायद्याची अंमलबजावणी: पोलीस आणि सुरक्षा यंत्रणा ड्रोनचा उपयोग गस्त घालण्यासाठी, गुन्हेगारांचा शोध घेण्यासाठी आणि मोठ्या घटनास्थळांचे हवाई निरीक्षण करण्यासाठी करतात.
• वितरण आणि लॉजिस्टिक्स: कंपन्या ड्रोनचा उपयोग लहान वस्तू आणि पार्सल जलद गतीने वितरित करण्यासाठी करत आहेत. दुर्गम भागांमध्ये औषधे आणि आवश्यक वस्तू पोहोचवण्यासाठी हे अत्यंत उपयुक्त ठरले आहे.
• वैज्ञानिक संशोधन: हवामानाचा अभ्यास करणे, वन्यजीवनाचे निरीक्षण करणे, भौगोलिक सर्वेक्षण करणे आणि नैसर्गिक आपत्तींच्या अभ्यासासाठी ड्रोन एक महत्त्वाचे साधन ठरले आहे.
• बांधकाम आणि पायाभूत सुविधा: बांधकाम प्रकल्पांचे निरीक्षण करणे, पुलांची आणि इमारतींची पाहणी करणे आणि ऊर्जा प्रकल्पांचे व्यवस्थापन करणे यासाठी ड्रोनचा उपयोग होतो.
• आपत्ती व्यवस्थापन: पूर, भूकंप किंवा आग लागल्यासारख्या नैसर्गिक आपत्तींमध्ये ड्रोन बचाव कार्यासाठी, लोकांना शोधण्यासाठी आणि नुकसानीचा अंदाज घेण्यासाठी अत्यंत उपयुक्त ठरतात.

ड्रोनचे प्रकार:

उपयोगांवर आधारित ड्रोनचे अनेक प्रकार पडतात:

• मल्टीरोटर ड्रोन: हे सर्वात सामान्य प्रकारचे ड्रोन आहेत, ज्यात अनेक प्रोपेलर (उदा. क्वाडकॉप्टर - ४ प्रोपेलर, हेक्साकॉप्टर - ६ प्रोपेलर, ऑक्टोकॉप्टर - ८ प्रोपेलर) असतात. ते हवेत स्थिर राहू शकतात आणि अचूक हालचाल करू शकतात.
• फिक्स्ड-विंग ड्रोन: या ड्रोनला विमाने असतात आणि ते अधिक वेगाने आणि जास्त वेळ उडू शकतात. मोठ्या क्षेत्राचे सर्वेक्षण करण्यासाठी आणि लांबच्या अंतरावर वस्तू पोहोचवण्यासाठी यांचा उपयोग होतो.
• सिंगल-रोटर ड्रोन: या ड्रोनमध्ये हेलिकॉप्टरप्रमाणे एक मोठा रोटर असतो. ते अधिक वजन उचलू शकतात आणि जास्त वेळ हवेत राहू शकतात.
• हायब्रिड ड्रोन: हे ड्रोन मल्टीरोटर आणि फिक्स्ड-विंग ड्रोनचे गुणधर्म एकत्र करतात, ज्यामुळे ते उभ्या दिशेने उडू शकतात आणि वेगाने पुढेही जाऊ शकतात.

ड्रोन संबंधित नियम आणि कायदे:

ड्रोनच्या वाढत्या वापरामुळे अनेक देशांमध्ये त्यांच्या उड्डाणासंबंधी नियम आणि कायदे तयार करण्यात आले आहेत. भारतामध्ये देखील ड्रोन उड्डाणासाठी काही नियम आहेत, ज्यांचे पालन करणे आवश्यक आहे. यामध्ये ड्रोनची नोंदणी करणे, विशिष्ट उंची आणि क्षेत्रांमध्ये उड्डाणाची परवानगी घेणे आणि काही प्रतिबंधित क्षेत्रांमध्ये उड्डाण न करणे इत्यादी नियमांचा समावेश आहे.

ड्रोनचे भविष्य:

ड्रोन तंत्रज्ञानाचा विकास वेगाने होत आहे. भविष्यात ड्रोनचा उपयोग अधिक व्यापक आणि महत्त्वाचा असेल यात शंका नाही. खालील काही संभाव्य भविष्यकालीन उपयोग आहेत:

• शहरी वाहतूक: भविष्यात ड्रोन माणसांना एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी नेण्यासाठी वापरले जाऊ शकतात, ज्यामुळे शहरातील वाहतूक कोंडी कमी होण्यास मदत होईल.
• कृत्रिम बुद्धिमत्ता (Artificial Intelligence): एआयच्या एकत्रीकरणामुळे ड्रोन अधिक स्वायत्तपणे कार्य करू शकतील आणि जटिल कामे स्वतःहून करू शकतील.
• सामुदायिक सेवा: ड्रोनचा उपयोग सार्वजनिक सुरक्षा, आरोग्य सेवा आणि आवश्यक वस्तूंच्या वितरणासाठी अधिक प्रभावीपणे केला जाऊ शकतो.
• अंतराळ संशोधन: भविष्यात ड्रोनचा उपयोग मंगळ आणि चंद्रासारख्या ग्रहांवर संशोधनासाठी आणि मानवी वस्ती स्थापन करण्यासाठी केला जाऊ शकतो.

निष्कर्ष:

ड्रोन हे केवळ एक आधुनिक तंत्रज्ञान नाही, तर ते एक क्रांती आहे. विविध क्षेत्रांमध्ये त्याचे असलेले उपयोग आणि भविष्यातील प्रचंड क्षमता पाहता, ड्रोन आपल्या जीवनाचा एक अविभाज्य भाग बनणार यात शंका नाही. गरज आहे ती या तंत्रज्ञानाचा योग्य आणि जबाबदारीने उपयोग करण्याची, जेणेकरून त्याचे फायदे सर्वांना मिळू शकतील.

--- तुषार भ. कुटे

 

संगणक कीबोर्डवरील स्पेस बटण मोठे का असते? एक सविस्तर आढावा

संगणक कीबोर्ड हा आपल्या डिजिटल जीवनातील एक अत्यावश्यक भाग आहे. त्यावर अनेक बटणे असतात, ज्यापैकी प्रत्येक बटणाचे स्वतःचे असे कार्य आहे. परंतु, या सर्व बटणांमध्ये एक बटण असे आहे, जे आकारमानाने इतर बटणांपेक्षा खूप मोठे असते आणि ते म्हणजे 'स्पेस बटण' (Spacebar). कीबोर्डच्या अगदी खालच्या ओळीत असलेले हे आडवे बटण नेहमीच लक्षवेधी ठरते. पण असे हे स्पेस बटण मोठे का असते? यामागे अनेक व्यावहारिक आणि ऐतिहासिक कारणे आहेत, ज्यांचा सविस्तर आढावा आपण या लेखात घेणार आहोत.

१. सर्वाधिक वापरले जाणारे बटण: अविभाज्य घटक

कीबोर्डवरील स्पेस बटण मोठे असण्याचे सर्वात महत्त्वाचे आणि प्राथमिक कारण म्हणजे त्याचा प्रचंड वापर. आपण जेव्हा काहीही टाइप करतो, मग तो एखादा ईमेल असो, अहवाल असो वा साधी chat message असो, प्रत्येक दोन शब्दांमध्ये जागा (space) देण्यासाठी आपल्याला स्पेस बटण दाबावेच लागते. याचा अर्थ, तुम्ही टाइप करत असलेल्या प्रत्येक वाक्यात आणि परिच्छेदात या बटणाचा वापर अनिवार्य असतो. इतर कोणतीही अक्षर, अंक किंवा चिन्ह बटणे इतक्या सातत्याने वापरली जात नाहीत. त्यामुळे, जे बटण वारंवार वापरायचे आहे, ते आकाराने मोठे आणि सहज उपलब्ध असणे आवश्यक ठरते.

२. एर्गोनॉमिक्स आणि वापरकर्त्याची सोय: हातांच्या नैसर्गिक स्थितीचा विचार

टायपिंग करताना आपले हात आणि विशेषतः अंगठे कीबोर्डच्या खालच्या भागात नैसर्गिकरित्या विसावतात. 'टच टायपिंग' करणाऱ्या व्यक्ती कीबोर्डकडे न पाहता टाइप करतात आणि यासाठी बोटांची योग्य स्थिती महत्त्वाची असते. स्पेस बटण मोठे असल्यामुळे, टायपिंग करताना दोन्हीपैकी कोणत्याही अंगठ्याने ते सहजपणे आणि कमीत कमी हालचाल करून दाबता येते. अंगठ्यांना बटण शोधण्यासाठी किंवा विशिष्ट ठिकाणी दाबण्यासाठी प्रयत्न करावे लागत नाहीत. यामुळे टायपिंगचा वेग कायम राहतो आणि हातांवर अनावश्यक ताण येत नाही. हे एर्गोनॉमिक डिझाइनमुळे शक्य होते, जे वापरकर्त्याच्या आरामासाठी आणि कार्यक्षमतेसाठी तयार केलेले असते.

३. वेग आणि अचूकता: टायपिंग प्रवाहातील मदत

मोठ्या स्पेस बटणामुळे टायपिंग करताना बटण दाबण्यासाठी लागणारा वेळ आणि मेहनत कमी होते. तुम्हाला बटण नेमके कुठे दाबायचे याचा विचार करावा लागत नाही, केवळ अंगठ्याने त्याला स्पर्श करून दाबले तरी चालते. यामुळे टायपिंगचा प्रवाह (flow) अखंडित राहतो आणि गती वाढते. तसेच, बटणाचा पृष्ठभाग मोठा असल्यामुळे, चुकून दुसरे बटण दाबले जाण्याची शक्यता खूप कमी होते. ही अचूकता जलद टायपिंगसाठी अत्यंत महत्त्वाची आहे.

४. ऐतिहासिक पार्श्वभूमी: टाइपरायटरचा वारसा

संगणक कीबोर्डची रचना ही टाइपरायटरच्या रचनेतून विकसित झाली आहे. जुन्या यांत्रिक टाइपरायटरमध्ये, प्रत्येक अक्षरासाठी एक स्वतंत्र 'टाईप बार' असायचा, जो कागदावर अक्षर उमटवत असे. शब्दांमध्ये जागा देण्यासाठी एक लांब पट्टी असायची, जी दाबल्यावर टाईप बार न उचलता कॅरेज (कागद असलेला भाग) पुढे सरकत असे. ही लांब पट्टीच आधुनिक कीबोर्डवरील स्पेस बटणाची पूर्वज आहे. टाइपरायटरवरील त्या लांब पट्टीमुळेच संगणक कीबोर्डवरही स्पेस बटण मोठे ठेवण्याची डिझाइन परंपरा सुरू झाली, जी आजही कायम आहे.

५. विविध वापरकर्त्यांसाठी अनुकूलता: सर्वांसाठी एकसारखी सोय

लोकांच्या हातांचा आकार, बोटांची लांबी आणि टायपिंगची सवय वेगवेगळी असू शकते. काही लोक विशिष्ट पद्धतीने अंगठ्याचा वापर करतात, तर काहीजण केवळ एकाच अंगठ्याने स्पेस बटण दाबतात. स्पेस बटण मोठे असल्यामुळे, ते वेगवेगळ्या शारीरिक वैशिष्ट्ये आणि टायपिंग शैली असलेल्या सर्व वापरकर्त्यांसाठी समान रीतीने सोयीस्कर ठरते.

संगणक कीबोर्डवरील स्पेस बटण मोठे असण्यामागे केवळ एकच कारण नाही, तर अनेक व्यावहारिक, एर्गोनॉमिक आणि ऐतिहासिक कारणे आहेत. या बटणाचा सर्वाधिक वापर, वापरकर्त्याच्या हातांची नैसर्गिक स्थिती, टायपिंगचा वेग आणि अचूकता तसेच टाइपरायटरपासून चालत आलेला वारसा यांसारख्या गोष्टींमुळे स्पेस बटणाला त्याचा सध्याचा मोठा आकार मिळाला आहे. हे डिझाइन टायपिंग प्रक्रिया अधिक सुलभ, वेगवान आणि आरामदायक बनवण्यासाठी अत्यंत उपयुक्त ठरले आहे. त्यामुळे, पुढच्या वेळी तुम्ही कीबोर्ड वापराल, तेव्हा या मोठ्या स्पेस बटणामागील या कारणांचा नक्कीच विचार कराल!

 

लुडाईट चळवळ आणि आजची कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI): तंत्रज्ञानाच्या भीतीचे दोन अध्याय

मानवी इतिहासात तंत्रज्ञानाने नेहमीच क्रांती घडवून आणली आहे, पण प्रत्येक क्रांतीसोबत एक अनामिक भीती आणि अनिश्चितता देखील आली आहे – विशेषतः जेव्हा ती मानवी श्रमावर परिणाम करते. १८ व्या शतकाच्या उत्तरार्धात आणि १९ व्या शतकाच्या सुरुवातीला युरोपमध्ये झालेल्या औद्योगिक क्रांतीच्या काळात अशीच एक भीती 'लुडाईट' चळवळीच्या रूपाने समोर आली, तर आज २१ व्या शतकात 'कृत्रिम बुद्धिमत्ता' (Artificial Intelligence - AI) त्याच भीतीचे नवीन रूप म्हणून चर्चेत आहे. लुडाईट कोण होते आणि आज AI मुळे निर्माण होणारी चिंता त्यांच्या भीतीसारखीच आहे का, हे समजून घेणे महत्त्वाचे आहे.

कोण होते लुडाईट?

१८११ ते १८१६ दरम्यान इंग्लंडमध्ये उदयास आलेली लुडाईट चळवळ ही औद्योगिक क्रांतीतील काही नवीन यंत्रसामग्रीच्या विरोधात होती. विशेषतः कापड उद्योगात आलेल्या नवीन यंत्रांमुळे (जसे की पॉवर लूम, स्पिनिंग जेनी) कुशल कारागिरांचा रोजगार धोक्यात आला होता. हे कारागीर, जे हातमागावर किंवा पारंपरिक पद्धतीने उच्च दर्जाचे कापड बनवत असत, त्यांना नवीन यंत्रांमुळे आपले काम गमवावे लागत होते. ही यंत्रे कमी कुशल लोकांना वापरता येत होती आणि त्यामुळे मोठ्या प्रमाणात उत्पादन करणे शक्य झाले, पण यामुळे पारंपरिक कारागिरांचे उत्पन्न घटले आणि अनेकांना बेकार व्हावे लागले. या यंत्रांचा विरोध करण्यासाठी 'नेड लुड' या काल्पनिक किंवा अज्ञात व्यक्तीचे नाव पुढे करून या कामगारांनी यंत्रे तोडण्यास सुरुवात केली. त्यांना वाटले की यंत्रे नष्ट केल्यास त्यांचे पारंपरिक जीवनमान आणि रोजगार वाचेल. त्यांची ही चळवळ हिंसक झाली आणि ब्रिटिश सरकारने ती क्रूरपणे दडपली. लुडाईट चळवळ अखेर अयशस्वी ठरली आणि औद्योगिक क्रांतीचा वेग वाढलाच. लुडाईटचा विरोध केवळ यंत्रांना नव्हता, तर त्यामागे असलेले बदललेले आर्थिक आणि सामाजिक संबंध, कामाच्या परिस्थितीत होणारी घट आणि मजुरांचे शोषण यालाही त्यांचा विरोध होता, असे काही इतिहासकार मानतात.

आजची कृत्रिम बुद्धिमत्ता

आज आपण माहिती तंत्रज्ञान आणि डिजिटल युगाच्या शिखरावर आहोत. कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) हे या युगातील सर्वात शक्तिशाली तंत्रज्ञानांपैकी एक आहे. AI मध्ये मशीनला मानवासारखे विचार करण्याची, शिकण्याची, समस्या सोडवण्याची आणि निर्णय घेण्याची क्षमता दिली जाते. यामध्ये मशीन लर्निंग, डीप लर्निंग, नॅचरल लँग्वेज प्रोसेसिंग (NLP) आणि रोबोटिक्स यांचा समावेश होतो. पूर्वी AI चा वापर मुख्यतः विशिष्ट आणि मर्यादित कामांसाठी होत असे, पण आता जनरेटिव्ह AI सारख्या प्रगतीमुळे, AI मजकूर लिहिणे, चित्रे बनवणे, संगीत तयार करणे, कोड लिहिणे आणि जटिल समस्यांवर मानवी-स्तरापेक्षा चांगली उत्तरे देणे अशा कामांमध्येही सक्षम होत आहे. AI चा प्रभाव केवळ फॅक्टरीतील कामांवर नाही, तर ज्ञान-आधारित नोकऱ्यांवर देखील पडत आहे – जसे की प्रोग्रामर, लेखक, ग्राफिक डिझायनर, कायदेशीर सहाय्यक आणि अगदी डॉक्टर व अभियंते यांच्या कामाच्या पद्धतीवरही AI परिणाम करत आहे.

लुडाईट आणि AI: समानता आणि फरक

लुडाईट चळवळ आणि AI मुळे निर्माण होणारी आजची चिंता यामध्ये काही लक्षणीय समानता आहेत, तर काही मोठे फरक देखील आहेत. समानतेचा विचार केल्यास, दोन्ही परिस्थितीत तंत्रज्ञानामुळे मोठ्या प्रमाणावर लोकांच्या नोकऱ्या जातील किंवा त्यांच्या कामाचे स्वरूप बदलेल अशी भीती आहे. लुडाईटना यंत्रांमुळे नोकऱ्या जाण्याची भीती होती, आज AI मुळे अनेक 'व्हाईट-कॉलर' नोकऱ्या स्वयंचलित होण्याची शक्यता आहे. तसेच, दोन्ही काळात नवीन तंत्रज्ञान जुन्या कौशल्यांना निरुपयोगी बनवते; लुडाईट कारागिरांचे हातमागाचे कौशल्य यंत्रांसमोर फिके पडले, आज AI मुळे काही विशिष्ट सॉफ्टवेअर कौशल्ये किंवा विश्लेषणात्मक क्षमतांची गरज कमी होऊ शकते. या बदलांमुळे उत्पन्नावरील परिणामही समान असू शकतो. तंत्रज्ञानामुळे उत्पादन खर्च कमी होतो, ज्यामुळे वस्तू स्वस्त होतात, पण याचा परिणाम कामगारांच्या वेतनावर होऊ शकतो. लुडाईट काळात वेतन घटले, आज AI मुळे काही क्षेत्रांतील वेतनावर दबाव येऊ शकतो किंवा केवळ उच्च कौशल्य असलेल्या लोकांनाच जास्त वेतन मिळेल अशी विषमता वाढू शकते. यासोबतच, तंत्रज्ञानामुळे मानवाचे आपल्या कामावरील नियंत्रण कमी होईल अशी भावना दोन्ही परिस्थितीत दिसून येते आणि दोन्ही वेळा समाजात होणाऱ्या मोठ्या बदलांना काही प्रमाणात प्रतिकार दिसून येतो.

तरीही, या दोन परिस्थितींमध्ये अनेक महत्त्वाचे फरक आहेत. सर्वात मोठा फरक म्हणजे तंत्रज्ञानाचे स्वरूप. लुडाईट ज्या यंत्रांना विरोध करत होते, ती मुख्यतः शारीरिक श्रमाची जागा घेणारी यांत्रिक यंत्रे होती. AI मात्र केवळ शारीरिकच नाही, तर बौद्धिक आणि संज्ञानात्मक कामांचीही जागा घेऊ शकते किंवा त्या कामांमध्ये मदत करू शकते. AI ची क्षमता केवळ पुनरावृत्तीची कामे करण्यापुरती मर्यादित नाही, ती शिकू शकते, तर्क करू शकते आणि नवीन गोष्टी निर्माण करू शकते. बदलाची गती हा दुसरा महत्त्वाचा फरक आहे. औद्योगिक क्रांतीचा काळ अनेक दशकांचा होता, तर AI आणि डिजिटल तंत्रज्ञानाचा विकास अत्यंत वेगाने होत आहे. त्यामुळे बदलांशी जुळवून घेण्यासाठी किंवा नवीन कौशल्ये शिकण्यासाठी मिळणारा वेळ कमी असू शकतो. विरोधाची पद्धतही वेगळी आहे; लुडाईटनी थेट यंत्रे तोडून हिंसक मार्गाचा अवलंब केला, तर आज AI चा विरोध हा कायदेशीर, सामाजिक आणि राजकीय स्तरावर जास्त आहे, ज्यात नियमांची मागणी करणे, कामगारांना संरक्षण देण्यासाठी कायदे करणे, शिक्षणात बदल करणे आणि तंत्रज्ञानाचा वापर नैतिक असावा यासाठी चर्चा करणे यांचा समावेश आहे. याशिवाय, लुडाईट चळवळ प्रामुख्याने कापड उद्योगापुरती मर्यादित होती, AI चा परिणाम मात्र जवळपास प्रत्येक उद्योग आणि क्षेत्रावर होण्याची शक्यता आहे. महत्त्वाचे म्हणजे, AI मध्ये केवळ रोजगार कपातीची क्षमता नाही, तर उत्पादकता प्रचंड वाढवणे, नवीन उद्योग निर्माण करणे, जटिल समस्या सोडवणे आणि मानवी जीवनाची गुणवत्ता सुधारणे अशा सकारात्मक शक्यताही आहेत, ज्यामुळे आजची परिस्थिती केवळ नकारात्मक नाही. तसेच, आज AI च्या संभाव्य परिणामांबद्दल जागतिक स्तरावर चर्चा सुरू आहे आणि सरकारे, शिक्षण संस्था व कंपन्या काही प्रमाणात तयारी करत आहेत, जी लुडाईट काळात नव्हती.

भविष्याचा वेध आणि शिकण्यासारखे धडे

लुडाईट चळवळीने हे दाखवून दिले की तंत्रज्ञानातील बदलांचे मानवी आणि सामाजिक परिणाम दुर्लक्षित करता येत नाहीत. तंत्रज्ञानाचा स्वीकार अटळ असला तरी, त्यामुळे समाजातील एका मोठ्या वर्गाचे जीवनमान उद्ध्वस्त होणार नाही याची काळजी घेणे आवश्यक आहे. आज AI च्या युगात, आपल्याला लुडाईट चळवळीतून काही महत्त्वाचे धडे शिकायला मिळतात. तंत्रज्ञानातील बदलांना स्वीकारणे गरजेचे आहे, पण त्याचे व्यवस्थापन करणेही तितकेच महत्त्वाचे आहे. AI ला थांबवणे शक्य नाही, पण त्याचा स्वीकार कसा करायचा, त्याचे फायदे समाजाच्या मोठ्या वर्गापर्यंत कसे पोहोचवायचे आणि त्याचे नकारात्मक परिणाम कसे कमी करायचे, यावर लक्ष केंद्रित करणे आवश्यक आहे. AI मुळे आवश्यक असलेली कौशल्ये बदलतील, त्यामुळे लोकांना नवीन कौशल्ये शिकण्यासाठी आणि सतत शिकत राहण्यासाठी प्रोत्साहन देणे महत्त्वाचे आहे आणि शिक्षण प्रणालीमध्ये आमूलाग्र बदल करावे लागतील. जे लोक AI मुळे तात्पुरते किंवा कायमचे बेरोजगार होतील, त्यांच्यासाठी मजबूत सामाजिक सुरक्षा जाळे आणि उत्पन्नाचे पर्यायी स्रोत यावर विचार करणे आवश्यक आहे. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, AI चा विकास आणि वापर नैतिक असावा आणि त्यावर योग्य नियंत्रण असावे यासाठी कायदे आणि नियम बनवणे गरजेचे आहे, जेणेकरून त्याचा गैरवापर होणार नाही आणि त्याचे फायदे काही मोजक्या लोकांपर्यंत मर्यादित राहणार नाहीत. AI कितीही प्रगत झाले तरी, सहानुभूती, सर्जनशीलता, गंभीर विचार आणि आंतर-मानवी संबंध यांसारखी मानवी मूल्ये नेहमीच महत्त्वाची राहतील आणि शिक्षण तसेच समाजात या मूल्यांवर अधिक भर देणे आवश्यक आहे.

लुडाईट आणि आजची AI परिस्थिती यातील तुलना आपल्याला दाखवून देते की तंत्रज्ञानातील मोठे बदल नेहमीच मानवी श्रमासाठी आव्हाने घेऊन येतात आणि त्यामुळे चिंता निर्माण होणे स्वाभाविक आहे. लुडाईटनी यंत्रांना तोडून या बदलाला हिंसक प्रतिकार केला, पण तो अयशस्वी ठरला. आज आपल्याकडे इतिहास आहे आणि तंत्रज्ञानाचे स्वरूप अधिक व्यापक व जटिल आहे. त्यामुळे, आजच्या आव्हानांना तोंड देण्यासाठी केवळ विरोधापेक्षा अधिक सुनियोजित आणि दूरदृष्टीकोन आवश्यक आहे. शिक्षण, नियमन, सामाजिक सुरक्षा आणि मानवी कल्याणावर लक्ष केंद्रित करून आपण AI क्रांतीला मानवी प्रगतीसाठी एक संधी म्हणून बदलू शकतो, ज्यामुळे कोणालाही लुडाईटसारखी हताश होऊन यंत्रे तोडण्याची गरज भासणार नाही, उलट मानव आणि मशीन सहकार्याने प्रगती करतील.

(छायाचित्र: इन्सायडर युनियन संकेतस्थळ)

--- तुषार भ. कुटे

#ArtificialIntelligence #Luddite #मराठी #marathi #technology 

एआयचा 'हिवाळा': जेव्हा तंत्रज्ञानाची स्वप्ने थिजली!

आजकाल जिथे पहावे तिथे 'आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स' (AI) म्हणजेच कृत्रिम बुद्धिमत्तेची चर्चा आहे. चॅटजीपीटीसारख्या मॉडेल्समुळे तर एआय आपल्या दैनंदिन जीवनाचा अविभाज्य भाग बनू पाहत आहे. भविष्यात एआय काय क्रांती घडवेल, याच्या चर्चा आणि अपेक्षांना सध्या उधाण आले आहे. पण तुम्हाला माहीत आहे का, की एआयच्या या प्रवासात काही असे काळ आले आहेत, जेव्हा एआयचे भवितव्य अंधारात गेल्यासारखे वाटले होते? या काळाला 'एआय हिवाळा' (AI Winter) असे म्हटले जाते.

काय असतो हा 'एआय हिवाळा'?

कल्पना करा, एखाद्या तंत्रज्ञानाबद्दल प्रचंड उत्साह आहे, त्याला भविष्यातील तारणहार मानले जात आहे, मोठ्या प्रमाणावर गुंतवणूक केली जात आहे. पण काही काळानंतर लक्षात येते की या तंत्रज्ञानाकडून ज्या अपेक्षा ठेवल्या होत्या, त्या पूर्ण होत नाहीत. त्याने दिलेली आश्वासने सत्यात उतरत नाहीत. यामुळे लोकांचा भ्रमनिरास होतो, गुंतवणूकदार हात मागे खेचू लागतात, निधी मिळणे बंद होते आणि या क्षेत्रातील संशोधन आणि विकास जवळपास थांबतो. तंत्रज्ञानाच्या या थंड, निष्क्रिय आणि कठीण काळालाच 'हिवाळा' (Winter) असे उपमात्मक दृष्ट्या म्हटले जाते. एआयच्या बाबतीत असे एक-दोनदा नव्हे, तर किमान दोनदा घडले आहे.

पहिला हिवाळा (अंदाजे १९७४-१९८०):

एआयची खरी सुरुवात १९५० च्या दशकात झाली. सुरुवातीला खूप आशादायक परिणाम मिळाले. संगणक बुद्धीबळ खेळायला लागले, साध्या समस्या सोडवू लागले. यामुळे संशोधकांमध्ये आणि सरकारमध्ये (विशेषतः अमेरिका आणि ब्रिटनमध्ये) प्रचंड उत्साह निर्माण झाला. वाटले की काही वर्षांतच मानवी बुद्धिमत्तेची बरोबरी करणारा एआय तयार होईल. मोठ्या प्रमाणावर निधी देण्यात आला.

मात्र, लवकरच लक्षात आले की सुरुवातीचे यश हे तुलनेने सोप्या समस्यांसाठी होते. खऱ्या जगातील गुंतागुंतीच्या समस्या सोडवण्यासाठी त्यावेळी उपलब्ध असलेले संगणक आणि अल्गोरिदम (गणित पद्धती) अपुरे होते. भाषांतर करणे, दृश्यांना ओळखणे यासारखी कामे अत्यंत कठीण ठरली.

उदाहरणार्थ, अमेरिकन सरकारने रशियन भाषेचे इंग्रजीमध्ये स्वयंचलित भाषांतर करण्यासाठी मोठा निधी दिला होता. पण त्याचे परिणाम अत्यंत निराशाजनक होते. शब्दशः भाषांतर व्हायचे, ज्याचा अर्थ लागत नसे. या अपयशांमुळे आणि अपेक्षित प्रगती न झाल्यामुळे निधी कमी करण्यात आला. लंडन युनिव्हर्सिटीचे प्राध्यापक जेम्स लाईटहिल यांनी १९७३ मध्ये सादर केलेला अहवाल या पहिल्या 'एआय हिवाळ्या'चे एक प्रमुख कारण मानले जाते, ज्याने एआय संशोधनातील मूलभूत मर्यादा स्पष्ट केल्या आणि निधी कपातीची शिफारस केली.

दुसरा हिवाळा (अंदाजे १९८७-१९९४):

पहिला हिवाळा सरल्यानंतर १९८० च्या दशकात 'एक्स्पर्ट सिस्टीम' (Expert Systems) मुळे एआयमध्ये पुन्हा नवी जान आली. ही सिस्टीम एखाद्या विशिष्ट क्षेत्रातील मानवी तज्ञाचे ज्ञान वापरून निर्णय घ्यायची. यामुळे कंपन्यांना फायदा होत असल्याचे दिसले आणि पुन्हा एकदा एआयमध्ये प्रचंड गुंतवणूक सुरू झाली. जपानने तर 'पाचव्या पिढीतील कॉम्युटर' नावाचा महत्वांकांक्षी प्रकल्प सुरू केला, ज्याचा उद्देश एआय आधारित संगणक बनवणे होता.

पण पुन्हा तोच इतिहास घडला. एक्स्पर्ट सिस्टीम मोठ्या प्रमाणावर वाढवणे अत्यंत कठीण आणि खर्चिक होते. त्यांना अपडेट ठेवणे, नवीन माहिती शिकवणे जिकिरीचे ठरू लागले. तसेच, बाजारात उपलब्ध असलेल्या तुलनेने सोप्या आणि स्वस्त पर्यायांमुळे एक्स्पर्ट सिस्टीम व्यावसायिक दृष्ट्या अपयशी ठरल्या.

यासोबतच, 'लिस्प मशीन' (Lisp Machines) नावाचे एआय संशोधनासाठी बनवलेले खास संगणक अत्यंत महागडे होते आणि त्यांचा वापर मर्यादित होता. जेव्हा स्वस्त आणि अधिक शक्तिशाली सामान्य संगणक बाजारात आले, तेव्हा लिस्प मशीन कालबाह्य झाल्या आणि त्या बनवणाऱ्या कंपन्या बुडाल्या. या सर्व कारणांमुळे पुन्हा एकदा एआयमधून लोकांचा विश्वास उडाला आणि निधीचा ओघ आटला. हा दुसरा 'एआय हिवाळा' होता.

हिवाळ्याचे परिणाम:

एआय हिवाळ्याचे गंभीर परिणाम झाले. एआयवर काम करणारे अनेक रिसर्च लॅब बंद झाले, संशोधकांनी इतर क्षेत्रात काम सुरू केले, एआय विषयात शिक्षण घेणाऱ्या विद्यार्थ्यांची संख्या घटली आणि एआय हे एक 'फॅड' किंवा 'अयशस्वी' क्षेत्र आहे अशी समजूत रूढ झाली. यामुळे एआय संशोधनाची गती मंदावली.

हिवाळ्यानंतरची नवी पहाट:

सुदैवाने, हे हिवाळे कायमचे राहिले नाहीत. शांतपणे सुरू असलेले संशोधन, कम्प्यूटिंग पॉवरमध्ये झालेली प्रचंड वाढ (जे आता आपल्या स्मार्टफोनमध्येही उपलब्ध आहे!), डेटाची वाढती उपलब्धता (विशेषतः इंटरनेटमुळे) आणि 'मशीन लर्निंग' तसेच 'डीप लर्निंग' सारख्या नव्या अल्गोरिदमच्या शोधामुळे एआय पुन्हा एकदा भरारी घेण्यासाठी सज्ज झाले.

वर्तमान आणि भविष्यातील आव्हान:

आज आपण एआयच्या एका सुवर्णयुगात आहोत असे म्हटले तर वावगे ठरणार नाही. पण 'एआय हिवाळ्या'चा इतिहास आपल्याला एक महत्त्वाचा धडा शिकवतो: तंत्रज्ञानाकडून अवास्तव अपेक्षा ठेवू नका. एआयच्या क्षमता प्रचंड असल्या तरी त्याच्या मर्यादाही आहेत. सध्याच्या उत्साहाच्या भरात जर आपण पुन्हा एकदा केवळ मोठ्या मोठ्या गोष्टी बोललो आणि प्रत्यक्षात डिलिव्हरी कमी पडली, तर भविष्यात आणखी एका 'एआय हिवाळ्या'ची शक्यता नाकारता येत नाही.

त्यामुळे, एआयचा विकास करताना वास्तववादी राहणे, येणारी आव्हाने स्वीकारणे, दीर्घकालीन संशोधनावर लक्ष केंद्रित करणे आणि केवळ दिखाव्यासाठी नव्हे, तर खऱ्या समस्या सोडवण्यासाठी एआयचा वापर करणे हे अत्यंत आवश्यक आहे. एआयचा 'हिवाळा' हा केवळ इतिहासाचा एक भाग नाही, तर भविष्यासाठी एक महत्त्वपूर्ण धडा आहे.

--- तुषार भ. कुटे

(चित्रनिर्मिती एआयद्वारे)
#ArtificialIntelligence #AIWinter #History #Marathi 

मेटा AI ची 'गुप्त भाषा': जेव्हा एलिस आणि बॉबने माणसांना 'मॅट' केलं!

तंत्रज्ञानाचा वेग इतका वाढलाय की दररोज नवनवीन गोष्टी समोर येत आहेत. AI म्हणजेच कृत्रिम बुद्धिमत्ता तर रोज काहीतरी नवीन 'करेक्ट' करत असते. असाच एक मजेदार आणि थोडा चक्रावून टाकणारा किस्सा मेटा AI (पूर्वीची फेसबुक AI) च्या लॅबमध्ये घडला होता, ज्याची आजही चर्चा होते. गोष्ट आहे दोन 'हुशार' चॅटबॉट्सची: एलिस (Alice) आणि बॉब (Bob).

काय होता प्रयोग?

मेटाच्या शास्त्रज्ञांनी २०१७ मध्ये एक प्रयोग सुरू केला होता. त्यांना असं AI बनवायचं होतं, जे माणसांसारखं वाटाघाटी करू शकेल, संवाद साधू शकेल. त्यासाठी त्यांनी एलिस आणि बॉब नावाचे दोन चॅटबॉट्स तयार केले. या दोघांना काही वस्तू (जसे की टोप्या, चेंडू वगैरे) दिल्या होत्या आणि त्यांना एकमेकांशी बोलून, वाटाघाटी करून त्या वस्तूंची वाटणी करायची होती. उद्देश हा होता की AI कसे सौदेबाजी करते हे शिकायचे.

आणि मग जे घडले...

सुरुवातीला सगळं व्यवस्थित चाललं होतं. एलिस आणि बॉब एकमेकांशी इंग्रजीमध्ये बोलत होते. "I will have five balls please", "You can have two hats" असे संवाद त्यांच्यात होत होते. शास्त्रज्ञ खूश होते, प्रयोग यशस्वी होतोय असं त्यांना वाटत होतं.

पण हळूहळू काहीतरी विचित्र व्हायला लागलं. एलिस आणि बॉबच्या संवादात इंग्रजी शब्द असले तरी त्यांची वाक्यरचना बदलू लागली. ते शब्दांची पुनरावृत्ती करू लागले, लहान आणि 'कूट' भाषेसारखे संवाद साधू लागले. उदाहरणार्थ, 'I have five balls' ऐवजी ते काहीतरी 'i balls five five five five five' असं काहीतरी बोलू लागले.

शास्त्रज्ञ हे बघून चक्रावून गेले! हे बॉट्स काय बोलतायत? एकमेकांशी काय  संवाद साधतायेत? त्यांना काहीच कळेना. एलिस आणि बॉब यांनी माणसांना पूर्णपणे 'मॅट' केलं होतं. त्यांनी आपल्या सोयीसाठी, कमीत कमी वेळेत जास्तीत जास्त माहितीची देवाणघेवाण करण्यासाठी स्वतःची अशी एक 'गुप्त भाषा' तयार केली होती, जी फक्त त्यांनाच समजत होती.

मानवी हस्तक्षेपाचा शेवट!

या बॉट्सने त्यांची वाटाघाटीची प्रक्रिया इतकी कार्यक्षम (efficient) केली होती की त्यांना आता माणसांनी तयार केलेल्या इंग्रजी भाषेची गरजच उरली नव्हती. त्यांनी आपल्या 'गुपित' भाषेत संवाद साधून वस्तूंची वाटणी केली.

पण खरी पंचाईत झाली ती शास्त्रज्ञांची. जेव्हा त्यांना जाणवलं की आपण तयार केलेल्या AI बॉट्सची भाषा आपल्यालाच समजत नाहीये आणि त्यांच्या संवादावर आपलं काहीच नियंत्रण नाहीये, तेव्हा त्यांनी घाबरून हा प्रयोग त्वरित थांबवला. एलिस आणि बॉबची 'गुप्त भाषेची' शाळा तिथेच बंद झाली!

काय शिकायला मिळालं?

हा किस्सा AI च्या भविष्याबद्दल अनेक प्रश्न निर्माण करतो. AI जेव्हा स्वतःहून शिकू लागते, तेव्हा ते मानवी तर्क किंवा पद्धतींपेक्षा पूर्णपणे वेगळ्या वाटा शोधू शकते. एलिस आणि बॉबच्या बाबतीत, त्यांनी संवादाची अशी पद्धत शोधली जी त्यांच्या कामासाठी (वाटाघाटीसाठी) उत्तम होती, पण माणसासाठी ती पूर्णपणे निरुपयोगी होती.

हा प्रयोग थांबवण्यात आला कारण शास्त्रज्ञांना त्यावर नियंत्रण ठेवणे किंवा ते काय करत आहेत हे समजून घेणे अशक्य झाले होते. ही घटना आपल्याला आठवण करून देते की AI किती वेगाने शिकू शकते आणि आपल्याला त्याचा विकास करताना किती काळजीपूर्वक पावले उचलण्याची गरज आहे.

एलिस आणि बॉबची ही गोष्ट आजही AI च्या दुनियेतील एक मजेदार किस्सा म्हणून सांगितली जाते, जेव्हा दोन मशीननी मिळून माणसांना भाषेत हरवलं होतं! कोण जाणे, कदाचित ते खरंच काहीतरी मोठा प्लॅन करत होते आणि शास्त्रज्ञांनी वेळेत प्लग काढून त्यांचं 'सिक्रेट मिशन' थांबवलं असेल! 😂

--- तुषार भ. कुटे

जॉर्ज डॅन्टझिग

कोलंबिया विद्यापीठातील एका गणिताच्या वर्गात एक विद्यार्थी झोपून गेला आणि त्याच्या वर्गमित्रांच्या बोलण्याने जागा झाला. तास संपल्यावर त्याने पाहिले की प्राध्यापकांनी फळ्यावर दोन प्रश्न लिहिले आहेत. त्याने वाटले की हे गृहपाठ आहेत, म्हणून त्याने नंतर सोडवण्यासाठी ते आपल्या वहीत उतरवून घेतले.
जेव्हा त्याने पहिल्यांदा ते प्रश्न सोडवण्याचा प्रयत्न केला, तेव्हा त्याला ते खूप कठीण वाटले. तरीही, त्याने चिकाटी सोडली नाही. संदर्भ गोळा करण्यासाठी आणि अभ्यास करण्यासाठी ग्रंथालयात तासनतास घालवले. पूर्णवेळ तो त्या प्रश्नाच्या मागे लागला होता.
आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे पुढच्या दिवशी प्राध्यापकांनी गृहपाठाबद्दल वर्गात विचारले नाही. शेवटी उत्सुकतेपोटी विद्यार्थी उभा राहिला आणि म्हणाला, "सर, तुम्ही मागील तासाच्या असाइनमेंटबद्दल का विचारले नाही?"
प्राध्यापकांनी उत्तर दिले, "ते अनिवार्य नव्हते. मी फक्त गणिताच्या अशा समस्यांची उदाहरणे देत होतो, ज्यांची विज्ञानाने आणि शास्त्रज्ञांनी अजूनपर्यंत उकल केली नाही."
त्यांच्या या बोलण्याने विद्यार्थ्याला धक्का बसला. तो म्हणाला, "पण मी त्यापैकी प्रश्न एक चार पेपर्समध्ये सोडवला आहे!"
त्याने शोधलेल्या उपायाचे श्रेय शेवटी त्याला देण्यात आले आणि कोलंबिया विद्यापीठात त्याची नोंद करण्यात आली. या विषयावर त्याने लिहिलेले चार पेपर्स अजूनही संस्थेत प्रदर्शित केलेले आहेत.
विद्यार्थी तो प्रश्न सोडवू शकला, याचे मुख्य कारण म्हणजे त्याने प्राध्यापकांना "कोणीही उपाय शोधला नाही" असे म्हणताना ऐकले नव्हते. त्याऐवजी, त्याला विश्वास होता की ही सोडवण्यासारखी समस्या आहे आणि त्याने निराशेविना त्यावर काम केले, ज्यामुळे त्याला यश मिळाले.
ही गोष्ट एक शिकवण देते: जे तुम्हाला सांगतात की तुम्ही काहीतरी साध्य करू शकत नाही त्यांचे ऐकू नका, कारण आजकाल अनेक तरुण नकारात्मकता आणि शंकेने घेरलेले आहेत. काही लोक हेतुपुरस्सर अपयश आणि निराशेची बीजे पेरतात.
तुमच्यात तुमची ध्येये साध्य करण्याची, अडचणींवर मात करण्याची आणि तुमच्या आकांक्षा पूर्ण करण्याची शक्ती आहे. फक्त स्वतःवर विश्वास ठेवा आणि प्रयत्न करत राहा.

तो विद्यार्थी जॉर्ज डॅन्टझिग होता आणि तो प्रश्न मॅथ स्टॉक एक्सचेंजमधून आला होता.
"डॅन्टझिगने दाखवून दिले की, स्टुडंटच्या टी-टेस्टच्या संदर्भात, ज्याची पॉवर स्टँडर्ड डिव्हिएशनपासून स्वतंत्र असेल अशी हायपोथिसिस टेस्ट तयार करण्याचा एकमेव मार्ग म्हणजे एक नल टेस्ट वापरणे, ज्यामध्ये नेहमीच रिजेक्ट करण्याची किंवा रिजेक्ट करण्यात अयशस्वी होण्याची समान शक्यता असते, जी अर्थातच व्यावहारिक नाही!"

 

फेसबुक

गोष्ट आहे 2004 सालची. अमेरिकेमध्ये हार्वर्ड नावाचं एक मोठं कॉलेज होतं. याच कॉलेजच्या एका विद्यार्थ्याच्या डोक्यात एक भन्नाट कल्पना आली. त्याचं नाव होतं मार्क झुकरबर्ग. मार्कला वाटलं, कॉलेजमधील सगळ्या मुला-मुलींना एकमेकांशी जोडता आलं तर किती छान होईल!

त्यावेळी इंटरनेट नवीन-नवीन होतं आणि लोकांचे ऑनलाइन मित्र वगैरे फार नव्हते. मार्कने रात्री-रात्री कोडिंग करायला सुरुवात केली. त्याला मदत केली त्याचे मित्र एडुआर्डो सॅव्हरिन, डस्टिन मॉस्कोविट्झ, अँड्र्यू मॅककॉलम आणि ख्रिस ह्यूजेस यांनी.

आणि मग आली ती तारीख - 4 फेब्रुवारी 2004. याच दिवशी जन्माला आलं 'द फेसबुक' (Thefacebook)! सुरुवातीला हे फक्त हार्वर्डच्या विद्यार्थ्यांसाठीच होतं. लोकांना आपापली माहिती, फोटो टाकायला आणि मित्रांना शोधायला हे खूप आवडलं. बघता बघता, अख्ख्या कॉलेजमध्ये 'द फेसबुक'ची हवा झाली!

हार्वर्डनंतर, मार्क आणि त्याच्या टीमने 'द फेसबुक'ला इतर मोठ्या कॉलेजमध्येही पोहोचवलं. स्टॅनफर्ड, कोलंबिया, येल... जिथे पाहावं तिथे 'द फेसबुक'चे चाहते वाढत होते.

उन्हाळ्याच्या सुट्ट्यांमध्ये, शॉन पार्कर नावाचा एक हुशार माणूस त्यांच्या टीममध्ये सामील झाला. त्याने फेसबुकला कॅलिफोर्नियामध्ये आणलं आणि खरं तर, याच वेळेपासून फेसबुकची खरी वाढ सुरू झाली. पीटर थियल नावाच्या एका मोठ्या माणसाने फेसबुकमध्ये पैसे गुंतवले आणि मग तर विचारूच नका!

2005 मध्ये, 'द' हे नाव काढून टाकण्यात आलं आणि नुसतं राहिलं फेसबुक (Facebook). याच वर्षी, हायस्कूलमधील मुलं-मुली सुद्धा फेसबुक वापरू शकले आणि लोकांना त्यांचे फोटो अपलोड करण्याची सोय मिळाली. आता फेसबुक फक्त कॉलेजच्या मुलांपुरता मर्यादित नव्हतं!

आणि मग आला 2006 चा सप्टेंबर महिना. हा फेसबुकच्या इतिहासातील एक महत्त्वाचा क्षण होता. कारण याच महिन्यात फेसबुक सगळ्यांसाठी खुलं झालं! म्हणजे, ज्याचं वय 13 वर्षांपेक्षा जास्त आहे आणि ज्याच्याकडे ईमेल आयडी आहे, तो फेसबुक वापरू शकत होता. याच वर्षी न्यूज फीड (News Feed) नावाचं एक नवीन फीचर आलं आणि लोकांनी फेसबुक वापरण्याची पद्धतच बदलून गेली. आता तुम्हाला तुमच्या मित्रांनी काय नवीन पोस्ट केलं आहे, हे एकाच ठिकाणी लगेच कळायचं!

2007 मध्ये, फेसबुकने पेजेस (Pages) सुरू केले. यामुळे कंपन्या आणि प्रसिद्ध लोकांना लोकांशी जोडणं सोपं झालं. याच वर्षी फेसबुकने मायस्पेस (MySpace) नावाच्या एका लोकप्रिय सोशल मीडिया साईटला मागे टाकलं आणि ते नंबर वन बनलं! फेसबुकने फेसबुक प्लॅटफॉर्म (Facebook Platform) सुद्धा सुरू केलं, ज्यामुळे इतर कंपन्यांना फेसबुकसाठी ॲप्स बनवता आले.

2009 मध्ये आलं ते जादूचं बटण - लाईक (Like)! आता तुम्हाला काही आवडलं तर फक्त एका क्लिकवर तुम्ही ते सांगू शकत होता. हे लाईक बटन फेसबुकचं एक महत्त्वाचं वैशिष्ट्य बनलं.

आणि मग आला 2012 चा तो मोठा दिवस, जेव्हा फेसबुक शेअर बाजारात उतरलं! हा एक खूप मोठा इव्हेंट होता आणि फेसबुकची किंमत खूप वाढली. याच वर्षी फेसबुकने इंस्टाग्राम (Instagram) नावाचं एक फोटो शेअरिंग ॲप विकत घेतलं.

पुढे, 2014 मध्ये फेसबुकने व्हॉट्सॲप (WhatsApp) आणि ओक्युलस व्हीआर (Oculus VR) सारख्या मोठ्या कंपन्यांना आपल्यात सामील करून घेतलं. व्हॉट्सॲपमुळे लोकांचं बोलणं आणखी सोपं झालं, तर ओक्युलसमुळे आभासी जगात फिरण्याचा अनुभव मिळाला.

आणि आता, 2021 मध्ये, फेसबुकने आपलं नाव बदलून मेटा (Meta) ठेवलं आहे. आता फेसबुकचा उद्देश फक्त सोशल मीडिया नाही, तर एक मेटाव्हर्स (Metaverse) नावाचं आभासी जग तयार करणं आहे, जिथे लोक आणखी वेगळ्या प्रकारे एकमेकांशी जोडले जातील आणि नवनवीन अनुभव घेतील.

तर ही होती फेसबुकच्या एका कॉलेजच्या रूममधून एका मोठ्या जागतिक कंपनी बनण्यापर्यंतची मजेदार गोष्ट! फेसबुकने खरंच जगाला एकत्र आणण्यात खूप मोठी भूमिका बजावली आहे, नाही का?

--- तुषार भ. कुटे.

 

अमेरिकी शिक्षणातही आता एआय!

शिक्षण क्षेत्रात भविष्याच्या दृष्टीने एक मोठे पाऊल उचलत, 🇺🇸 अध्यक्ष ट्रम्प यांनी एक कार्यकारी आदेशावर स्वाक्षरी केली आहे, ज्याद्वारे AI (आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स) शिक्षण आता अमेरिकेतील शाळांमध्ये — अगदी बालवर्ग (किंडरगार्टन) पासूनच — समाविष्ट होणार आहे! 🤖✏️

भविष्यातील AI-आधारित जगात यशस्वी होण्यासाठी लहान वयातच विद्यार्थ्यांमध्ये आवश्यक कौशल्ये विकसित करणे, हा यामागचा उद्देश आहे. 🌎📚

कोडिंगच्या मूलभूत संकल्पनांपासून ते AI आपल्या दैनंदिन जीवनावर कसा परिणाम करतो हे समजावून देण्यापर्यंत, या उपक्रमाचा उद्देश पुढील पिढीतील नेतृत्व करणारे आणि नवोन्मेषक घडवणे हा आहे. 🚀✨

ही एक साहसी आणि दूरदृष्टीपूर्ण योजना असून, अमेरिका तंत्रज्ञान आणि शिक्षण क्षेत्रात जागतिक आघाडीवर राहावी, यासाठीचा एक निर्णायक टप्पा आहे! 🎓🇺🇸

 

प्राथमिक शिक्षण - चीन आणि भारत

तंत्रज्ञान क्षेत्रामध्ये आघाडीवर असणाऱ्या चीनने आता प्राथमिक शिक्षणामध्ये कृत्रिम बुद्धिमत्ता अर्थात आर्टिफिशियल इंटेलिजन्सच्या अभ्यासक्रमाचा समावेश केलेला आहे. बालवयातच चिनी विद्यार्थ्यांना मातृभाषेतून एआयचे धडे मिळणार आहेत. हे एक क्रांतिकारी पाऊल मानायला हवे. आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे भारतीय शिक्षणव्यवस्थांनी देखील यामधून बोध घेणे आवश्यक आहे. मागच्या आठवड्यामध्ये महाराष्ट्रातील विद्यार्थ्यांना प्राथमिक शिक्षणात हिंदीसारख्या अनावश्यक विषयाची सक्ती करण्याचे महाराष्ट्र शासनाच्या शिक्षण खात्याने ठरविले होते. शिक्षणामध्ये बदल घडवित असताना नक्की कोणत्या गोष्टींचा अंतर्भाव करणे आवश्यक आहे, या प्रश्नाचे उत्तर अजूनही आपल्या राज्यकर्त्यांना सापडत नाही, हे दुर्दैव. निवडून आल्यानंतर स्वतःचा राजकीय अजेंडा शिक्षणाच्या माध्यमातून राबविण्यातच आपले राज्यकर्ते मग्न झालेले दिसतात. भारताला तंत्रज्ञान क्षेत्रामध्ये अधिक वेगाने प्रगती करण्यासाठी कोणत्या गोष्टींची आवश्यकता आहे? या प्रश्नाचे उत्तर शिक्षण तज्ञांचा सल्ला घेऊन शोधायला हवे. चीनसारखा देश आपल्या विद्यार्थ्यांना लहान वयापासूनच तंत्रज्ञानाचे धडे द्यायला सज्ज झालेला आहे. आणि आपण मात्र अनावश्यक विषयांचा बोजा विद्यार्थ्यांवर लादत आहोत. ही दुर्दैवाची गोष्ट आहे. अजूनही आपल्या शिक्षण व्यवस्थेमध्ये अमुलाग्र बदल घडविणे गरजेचे वाटते. निदान यासाठी तरी भारतातील नाही किमान बाहेरील शिक्षण तज्ञांची मदत घेतली तरी पुरे.

--- तुषार भ. कुटे

#तंत्रज्ञान #एआय #मराठी #शिक्षण #हिंदी_सक्ती #महाराष्ट्र

 

महाराष्ट्रात आता हिंदी सक्ती

महाराष्ट्राच्या सर्व शाळांमध्ये आता पहिलीपासून प्रामुख्याने उत्तर भारतामध्ये बोलल्या जाणाऱ्या “हिंदी” या भाषेचा समावेश केला जाणार आहे. अर्थात महाराष्ट्रातील सर्व मुलांना आता हिंदी शिकणे सक्तीचे होणार आहे. याविषयी विविध स्तरातील लोकांकडून नकारात्मक आणि सकारात्मक प्रतिक्रियादेखील ऐकायला मिळाल्या. खरंतर या निर्णयामागची छुपी आणि खरीखुरी पार्श्वभूमी लक्षात घेणे अत्यंत गरजेचे आहे.
स्वातंत्र्यानंतरच्या ७८ वर्षांमध्ये ९०% पेक्षा अधिक पंतप्रधान हे उत्तर भारतीय राज्यांमधून आलेले आहेत. शिवाय लोकसंख्येचा आधार घेतला तर त्यांचीच भाषा बोलणारी जवळपास ४० टक्के लोकं भारतामध्ये आहेत. याच कारणास्तव त्यांच्या हिंदी भाषेला ‘राष्ट्रभाषा’ म्हणून सातत्याने प्रोत्साहन दिले गेले. घटनेमध्ये आपल्या देशाला कोणतीही राष्ट्रभाषा नाही. तरीदेखील संघराज्याची राजभाषा म्हणून इंग्रजीबरोबर हिंदी भाषेला देखील स्वीकारले गेले. कालांतराने जवळपास प्रत्येक हिंदीधार्जिण्या सरकारांनी हिंदीला अप्रत्यक्षपणे राष्ट्रभाषा म्हणून पुढे आणले. उत्तरेकडील राज्ये वगळता अन्य राज्यांमध्ये त्रिभाषासुत्रीचा अवलंब केला गेला. हिंदी ही राष्ट्रभाषा आहे म्हणून ती सर्वांनी स्वीकारायला हवी, तसेच सर्वांना बोलता देखील यायला हवी असा छुपा अजेंडा घेऊन राज्यकर्ते देशभर हिंदीचा प्रसार करत गेले. आजही महाराष्ट्रातील बहुतांश लोकांमध्ये हाच गैरसमज आहे की, हिंदी ही देशाची राष्ट्रभाषा आहे. मागील ७८ वर्षांचे हे फलित आहे, असेच म्हणावे लागेल. दक्षिणेकडच्या राज्यांनी विशेषतः तामिळनाडू आणि केरळ यांनी हिंदीला सरळ सरळ धुडकावून लावले. त्यांनी स्वतःची राज्यभाषा आणि इंग्रजी याच दोन भाषांना प्राधान्य दिले. हिंदी येत नसली तरी त्याचा काहीच परिणाम राज्यांच्या प्रगतीवर झाला नाही. याउलट आज उत्तर भारतातील राज्ये आणि दक्षिण भारतातील राज्ये यांचा तुलनात्मक अभ्यास केला तर आपल्याला लक्षात येईल की, दक्षिण भारतीय राज्यांचा भारताच्या प्रगतीमध्ये सर्वाधिक वाटा आहे. ही राज्ये हिंदी बोलत नाहीत, याचा कदाचित मत्सर उत्तर भारतीय राज्यकर्त्यांमध्ये तयार झालेला असावा. महाराष्ट्राने मात्र अतिशय सहजपणे त्रिभाषासूत्रे अवलंबली. इथल्या लोकांना हिंदी शिकायला लावली. आजही बहुतांश मराठे याच गैरसमजात आहेत की हिंदी ही राष्ट्रभाषा आहे. हा गैरसमज दूर करण्यासाठी अजूनही बरेच प्रयत्न करावे लागतील, असे दिसते.
मराठी लोकांना हिंदी बोलता आणि समजता येत असल्याने शिवाय प्रगतीच्या दृष्टीने भारतातील पहिले राज्य असल्याने बहुतांश उत्तर भारतीयांचा कामासाठी आणि शिक्षणासाठी प्राधान्यक्रम नेहमीच महाराष्ट्राला राहिलेला आहे. मराठी माणूस सहजपणे हिंदीत बोलतो. आपल्या भाषेला तो कधीच प्राथमिकता देत नाही. या अनुभवावरून हळूहळू उत्तर भारतीय लोक मराठ्यांना दुय्यम दर्जाचे वागवू लागले. आज त्यांची संख्या महाराष्ट्रात १० टक्क्यांपेक्षा अधिक झालेली आहे. महाराष्ट्रात मराठी महत्त्वाची नाही तर हिंदीच महत्वाची आहे असं हळूहळू उत्तर भारतीयांनी मराठी लोकांच्या मनात ठसवायला सुरुवात केली. परंतु सुदैवाने का होईना मराठी लोक शहाणे व्हायला लागलेले आहेत. मागच्या वर्षा दोन वर्षांमधील आपल्या शहरांमधील काही घटनांचा आढावा घेतला तर लक्षात येईल की बहुतांश ठिकाणी बाहेरून विशेषत: उत्तर भारतातून आलेले उपरे लोक मराठी बोलायला सरळ नकार देत आहेत आणि इथल्या स्थानिकांवर हिंदी बोलण्यासाठी सक्ती करत आहेत. विशेष म्हणजे यावर महाराष्ट्रातील एखादा पक्ष वगळला तर कोणीही प्रतिक्रिया देत नाही. अर्थात यामागे सहजपणे वाकणारा मराठी माणूस आणि दहा टक्क्यांची बिगर मराठी मते आहेत, हे वेगळे सांगायला नको. उत्तर भारतीयांच्या अरेरावीला मराठी माणूस देखील आता प्रतिकार करू लागलेला आहे. समाजमाध्यमांद्वारे अशा घटना वेगाने संपूर्ण मराठी प्रदेशात समजतात. यातून एक प्रकारची जनजागृती देखील होते. अर्थात याच कारणास्तव हिंदीला राष्ट्रभाषा करण्याच्या प्रक्रियेला खीळ बसल्याची दिसते. कदाचित यामुळेच गोबरपट्ट्यातील या भाषेचा जर थेट अभ्यासक्रमातच प्रवेश केला तर येणाऱ्या पिढीकडून होणारा विरोध मावळू शकेल, असे राज्यकर्त्यांना वाटत असावे. इंग्रजी माध्यमाच्या म्हणून नावारूपास आलेल्या आणि हिंदीतून शिकवणाऱ्या सीबीएसई शाळांमधील मराठीसक्ती डावलून आता मराठी शाळांमध्ये हिंदीसक्तीची प्रक्रिया का सुरू केलेली आहे? या प्रश्नाचे उत्तर सद्सद्विवेकबुद्धीने शोधणे महत्वाचे आहे.
मागील काही वर्षांपासून महाराष्ट्रामध्ये कुत्र्याच्या छत्रीप्रमाणे इंग्रजी माध्यमाच्या आणि विशेषतः सीबीएसई बोर्डाच्या शाळा वाढलेल्या दिसतात. या सर्व शाळांमध्ये ‘राष्ट्रभाषा’ म्हणून हिंदीचा प्रचार आणि प्रसार केला जातो. इंग्रजीपेक्षा हिंदी बोलण्यामध्ये येथे शिकणारी मुले वाकबगार असतात. त्यांना मराठी भाषेचे विशेष काही वाटत नाही. एका अर्थाने आपल्या मायभाषेला ते दुय्यम दर्जा देतात. ९९ टक्के पेक्षा अधिक मुलांना मराठीपेक्षा हिंदी भाषाच जवळची वाटते. अर्थात यातून एक गोष्ट लक्षात येते की अभ्यासक्रमात हिंदी भाषा असेल तर येणारी पिढी ती लवकर आत्मसात करते. स्थानिक भाषेला देखील दुय्यम दर्जा प्राप्त होतो. आणि आपली भाषा इतरांवर लादण्याचा मार्ग देखील मोकळा होतो. हाच मार्ग सध्या सरकारने अवलंबलेला दिसतो. यात दुमत असण्याचे कारण नाही. नवीन शैक्षणिक धोरणाचे नाव पुढे करून पहिलीपासून त्रिभाषासुत्री सुरू करण्याचे सांगितले गेले. याच नवीन शैक्षणिक धोरणामध्ये मातृभाषेतून प्राथमिक शिक्षण देण्याची योजना होती परंतु याकडे सरळ सरळ दुर्लक्ष करण्यात आले. म्हणजेच आपल्या सोयीनुसार दुटप्पी भूमिका घेण्याचे धोरण राज्यकर्त्यांचे आहे, असेच दिसून येते .
महाराष्ट्रातील लोकांना हिंदी येवो अथवा ना येवो याने काहीही फरक पडत नाही. परंतु इंग्रजी मात्र महत्त्वाची आहे, यात दुमत नाही. तरीदेखील हिंदीची सक्ती का? हा महत्त्वाचा प्रश्न पडतो. उत्तर भारतातील ४०% लोकांना महाराष्ट्र व इतर दक्षिण भारतीय राज्यांमध्ये सहजपणे फिरता यावे, रोजगार उपलब्ध व्हावा अर्थात एक प्रकारे त्यांना लुबाडता यावे, म्हणून ही सक्ती केली जात नाही ना? हाही प्रश्न पडतो. हिंदी सारखा अनावश्यक विषय अभ्यासक्रमामध्ये घालून मुलांच्या मेंदूवरील ओझे वाढविण्यात काय अर्थ आहे? त्यापेक्षा आधुनिक काळात आवश्यक असलेले संगणक ज्ञान किंवा संगणकीय भाषा जर मुलांना शिकवली तर निदान त्याचा उपयोग ते आपल्या करिअरच्या दृष्टिकोनातून करू शकतील. हिंदी शिकल्यानंतर कोणता मराठी मुलगा पटना, लखनौ, कानपुर, भोपाळ, रांची सारख्या “अतिप्रगत” शहरांमध्ये नोकरी शोधत वणवण फिरणार आहे?
ज्यांची पैदास जास्त त्यांची राष्ट्रभाषा, हे जर सूत्र वापरले तर कोंबडीला राष्ट्रीय पक्षी आणि कुत्र्याला राष्ट्रीय प्राण्याचा दर्जा लगेचच देऊन टाकायला हवा. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे हिंदीचा आणि हिंदुत्वाचा देखील काहीही संबंध नाही. भारत देशातील एकूण हिंदूंपैकी जवळपास ३० टक्के हिंदूंची मातृभाषा हिंदी आहे. अर्थात ७० टक्के लोक बिगरहिंदी भाषा बोलतात!
एकंदरीत स्वतःचा छुपा अजेंडा पसरवण्यासाठी दख्खन परिसरातील संस्कृती नष्ट करण्यासाठी उत्तरेतील राज्यकर्त्यांचा कुटील डाव सातत्याने मराठी माणसांवर टाकला जात आहे. तो मराठ्यांनी योग्य वेळी समजून घ्यायला हवा. अन्यथा आपली पुढची पिढी मराठी भाषा विसरून ‘हमरे को तुमरे को’ त्या भाषेमध्ये संवाद साधताना दिसेल, यात शंका नाही.

— तुषार भ. कुटे. 

व्हॉयेजर-१

सध्या पृथ्वीवरून व्हॉयेजर-१ या यानापर्यंत पर्यंत सिग्नल पोहोचायला २३ तास आणि ९ मिनिटे लागतात — आणि तितकाच वेळ परत सिग्नल यायला लागतो. इतक्या लांब हे यान पोहोचले आहे!

जानेवारी २०२७ पर्यंत व्हॉयेजर-१ सूर्यापासून एक प्रकाश दिवस अंतरावर असेल — म्हणजे सुमारे २५.९ अब्ज किलोमीटर! त्या दिवशी हे यान प्रक्षेपित करून ५० वर्षे पूर्ण होतील!

व्हॉयेजर-१ अजूनही कार्यरत राहू शकते, पण त्याचे उर्जास्रोत हळूहळू कमी होत असल्यामुळे काही उपकरणं बंद देखील करावी लागू शकतात.

थोडक्यात सांगायचं झालं तर...
आपल्यापासून सूर्यानंतरचा सर्वात जवळचा तारा 'प्रॉक्सिमो सेंचुरी' हा त्याच्या अजूनही ४.२४ प्रकाशवर्ष दूर आहे! व्हॉयेजर-१ च्या सध्याच्या वेगाने तिथे पोहोचायला सुमारे ७४,००० वर्षं लागतील!

हे केवळ अविश्वसनीय आहे! १९७७ मध्ये सोडलं गेलेलं हे छोटं यान अजूनही इतिहास घडवत आहे. ✨
#Voyager1 #NASA #SpaceExploration #DeepSpace #Milestones #Interstellar

 

पॉइंट नीमो

पॅसिफिक महासागरातील "पॉइंट नीमो" हे पृथ्वीवरील सर्वात दुर्गम स्थळ आहे — जे अंटार्क्टिकाहून २,६८७ किमी अंतरावर स्थित आहे. १९९२ मध्ये शोधले गेलेले हे स्थळ इतकं दुर्गम आहे की, आंतरराष्ट्रीय अंतराळ स्थानकावर असलेले अंतराळवीर, जे पृथ्वीपासून ४१७ किमी उंचीवर कक्षेत फिरत असतात... ते येथे असलेले सर्वात जवळचे शेजारी असतात!

"अंतराळयान स्मशानभूमी" म्हणून ओळखले जाणारे हे स्थान आहे. इथे निरुपयोगी उपग्रह आणि अंतराळ कचरा सुरक्षितपणे महासागरात फेकला जातो. १९९७ मध्ये शोधलेल्या गूढ "ब्लूप" ध्वनीसाठी देखील हे प्रसिद्ध आहे. ह्या ध्वनीला समुद्राखालील हिमनगांच्या हालचालींशी जोडले गेले आहे.

सारांश... आपली पृथ्वी किती विशाल आणि गूढ आहे. 🌍💙

 

असुर

समाजमाध्यमांवर विविध पानांवर असुर या वेबसिरीजबद्दल माहिती ऐकली होती. त्यातूनच जिओ सिनेमावर ही वेब सिरीज पाहायला सुरुवात केली.
प्राचीन काळापासून आजतागायत सामाजिक परिस्थिती बदलत आली. परंतु अध्यात्म आणि देव ही संकल्पना अजूनही तशीच आहे. अजूनही आपल्याकडे कल्की जन्माला येईल, असे अनेकांना वाटते. किंबहुना मी स्वतःच कल्की आहे, असे देखील काहीजण सांगू लागलेले आहेत. यातीलच एकाची गोष्ट असुरमध्ये पाहायला मिळते.
तंत्रज्ञान बदलतय परंतु त्याचा जर गैरवापर केला गेला तर काय होऊ शकतं? याची प्रचिती असुर पाहिल्यानंतर येते. फॉरेन्सिक विभागामध्ये काम करणाऱ्या अभियंत्यांची ही गोष्ट आहे. त्यांना एका सिरीयल किलरला शोधायचे आहे. त्यासाठीचे पुरावे ते गोळा करतात. परंतु मारेकऱ्यापर्यंत पोहोचू शकत नाही. कारण तो सातत्याने त्यांच्या अनेक पावले पुढे चालतो…. भविष्याचा विचार करतो… काळालाही त्याने मागे टाकले आहे. अशा गुन्हेगाराला पकडताना पूर्ण यंत्रणेचीच भयंकर दमछाक होते. या वेबसिरीजचा पहिला सीजन एका निराशाजनक शेवटाने संपतो.
दुसऱ्या सीझनमध्ये देखील तीच निराशा कायम चालू राहते. काळाच्या पुढे पळणारा गुन्हेगार तंत्रज्ञानाचा अतिशय हुशारीने वापर करत जात असतो. त्याला पकडताना अनेकांचे जीवही जातात. त्याने पोलीस यंत्रणेतीलच अनेकांना फितवले देखील असते. यातूनच निरनिराळी सत्ये, विश्वास बाहेर येतात. आणि शेवटी जाताना गेली कित्येक भागांमध्ये असलेली निराशा आशेच्या दिशेने प्रवास करायला लागते. परंतु आज विकसित होणारे आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स हे तंत्रज्ञान जर चुकीच्या पद्धतीने वापरायचे ठरवले तर काय होऊ शकते? हे या वेबसिरीज मधून प्रकर्षाने जाणवते!

— तुषार भ. कुटे

#मराठी #वेबसिरीज

 

मशीन इंटेलिजन्सच्या दिशेने

आर्टिफिशियल इंटेलिजन्सचे स्तरानुसार अर्थात क्षमतापातळीनुसार तीन प्रकार पडतात. आर्टिफिशियल नॅरो इंटेलिजन्स, आर्टिफिशियल जनरल इंटेलिजन्स आणि आर्टिफिशियल सुपर इंटेलिजन्स!
आज आपण पहिल्याच पातळीमध्ये आहोत. ज्यामध्ये मशीन लर्निंगचा वापर करून विविध एआयआधारित उत्पादने तयार केली जातात. ज्यामध्ये आधीच्या माहितीचा वापर करून अल्गोरिदमला प्रशिक्षित केले जाते आणि मानवी कार्य करून घेतली जातात. अर्थात याद्वारे हुबेहूब मानवी क्षमता असलेल्या संगणक अजूनही बनवता आलेला नाही.
‘आर्टिफिशियल जनरल इंटेलिजन्स’ ही एआयची दुसरी पातळी. ज्यामध्ये बनवलेल्या संगणक हुबेहूब मानवी कामे करू शकेल. खरंतर इथपर्यंत आपण अजूनही पोहोचलेलो नाही. परंतु याकरिता मशीन लर्निंगचा पुढचा स्तर अर्थात मशीन इंटेलिजन्स तयार होणे गरजेचे आहे.
तिसऱ्या स्तराला ‘आर्टिफिशियल सुपर इंटेलिजन्स’ म्हणतात. ज्यामध्ये संगणकीय अल्गोरिदम मानवी क्षमतेपेक्षा वरचढ कामगिरी करू शकतील. किंबहुना मानवाच्या प्रत्येक कामाला पर्याय उभा करू शकतील. अनेक विज्ञान-रंजन चित्रपटांमध्ये अशा प्रकारचे रोबोट्स आपल्याला पाहता येतात. परंतु इथवर पोहोचण्यासाठी अजूनही काही दशकांचा कालावधी आहे!
आज वापरण्यात येणारे सर्वात मोठे एआय उत्पादन म्हणजे चॅटजीपीटी होय. जगभरातील करोडो लोकांकडून याचा वापर केला जातो. ओपन एआय या कंपनीने बनवलेले हे चॅट एप्लीकेशन जगभरात सर्वांकडून वापरले जाते. सध्या त्याची चौथी आवृत्ती वापरण्याकरता उपलब्ध आहे. एआय जगतामध्ये आलेल्या वृत्तानुसार ओपन एआयची ४.५ ही आवृत्ती प्रकाशित होण्याच्या मार्गावर आहे. विशेष म्हणजे चॅटजीपीटीच्या या नवीन आवृत्तीने उच्च पातळीवर ट्युरिंग टेस्टदेखील उत्तीर्ण केल्याचे समजते. सुमारे ८० वर्षांपूर्वी एआयचा जनक अॅलन ट्युरींग याने या चाचणीची निर्मिती केली होती. याद्वारे संगणक आपण संगणकाशी संभाषण करत आहोत की मानवाशी? हे ओळखून दाखवतो. कॅलिफोर्निया विद्यापीठाने केलेल्या अभ्यासामध्ये चॅटजीपीटी ४.५ ने तब्बल ७३ टक्के वेळा ट्युरिंग टेस्ट उत्तीर्ण केल्याची समजते! म्हणजे चॅटजीपीटीने केलेले संभाषण हे मानवानेच केलेले संभाषण आहे, असं दाखवलेलं दिसतं! अर्थात या उत्पादनाद्वारे आपण हळूहळू मशीन लर्निंगला मागे टाकत ‘मशीन इंटेलिजन्स’च्या दिशेने चाललो असल्याचे दिसते. अर्थात आर्टिफिशियल नॅरो इंटेलिजन्स आता आर्टिफिशियल जनरल इंटेलिजन्सकडे जाताना दिसत आहे. खरंतर हा प्रवास वेगाने होताना दिसतो. आज जवळपास प्रत्येक क्षेत्रामध्ये एआयचा वापर वाढत आहे. खरोखर मानवच करू शकतो, अशी कामे देखील एआयद्वारे होत आहेत. मानवाची क्षमता आजही त्याच जागेवर आहे, परंतु मशीन मात्र उत्क्रांत होताना दिसते आहे! हे प्रगतीचे लक्षण की धोक्याची घंटा? या प्रश्नाचे उत्तर मात्र शोधावे लागेल.

---- तुषार भ. कुटे

 

गौतमीपुत्राचा विजयोत्सव

मराठी नववर्षाचा पहिला दिवस अर्थात गुढीपाडवा. हा दिवस का साजरा केला जातो, याविषयी समाजमाध्यमांवर विविध पोस्टच्या माध्यमातून वेगवेगळी माहिती प्रसारित होताना दिसते. अनेकांनी याला हिंदू नववर्षाचे नाव देखील दिलेले आहे. खरं पाहिलं तर गुढी उभारण्याची परंपरा फक्त महाराष्ट्राच्या अर्थात मराठी भाषिकांच्या प्रदेशांमध्येच दिसून येते. यासाठी कोणतेही धार्मिक कारण नाही. समाजमाध्यमांवरील विविध पोस्टमध्ये नानाविध भोळीभाबडी कारणे दिसून आली. तेव्हा महाराष्ट्राच्या प्राचीन इतिहासावर संशोधन करणाऱ्या काही महत्त्वाच्या संशोधकांच्या पुस्तकांचा मी संदर्भ घेतला. आणि त्यामधील माहितीच प्रमाण मानावी अशी दिसून आली.
सातवाहन राजवंश म्हणजे महाराष्ट्राचा निर्माणकर्ता. त्यांच्या साडेचारशे वर्षांच्या कारकिर्दीमध्ये महाराष्ट्राची सांस्कृतिक जडणघडण झाली. याच राजवंशातील विसावा राजा म्हणजे गौतमीपुत्र सातकर्णी होय. ज्याने इसवी सन ७८ मध्ये शकांचा पराभव केला. त्याच वर्षापासून शालिवाहन शक सुरू झाला. हे इतिहास संशोधकांनी सप्रमाण सिद्ध केले आहे. अर्थात इतिहास संशोधकांच्या प्रत्येक पुस्तकांमध्ये हीच गोष्ट नमूद केलेली दिसते. गौतमीपुत्र सातकर्णीचा विजयोत्सव आपण मागील १९४७ वर्षे साजरा करत आलेलो आहोत. ९९ टक्के पेक्षा अधिक मराठी लोकांना सातवाहनांच्या या राजाचे नाव देखील कदाचित माहीत नसावे. यानिमित्ताने एक गोष्ट मात्र अधोरेखित झाली की, गुढीपाडवा हा मराठी मातीतील खराखुरा मराठमोळा सण आहे.

सर्वांना गुढीपाडव्याच्या मनःपूर्वक शुभेच्छा.

— तुषार व कुटे.

संदर्भ:
१. मुसलमानपूर्व महाराष्ट्र, लेखक वासुदेव कृष्ण भावे, वरदा प्रकाशन, पान क्रमांक १८
२. महाराष्ट्राची कुळकथा,  लेखक डॉ. मधुकर केशव ढवळीकर, राजहंस प्रकाशन, पान क्रमांक ८५
३. सातवाहनकालीन महाराष्ट्र ,लेखक रा. श्री. मोरवंचीकर, प्रतिमा प्रकाशन, पान क्रमांक ७१
४. जुन्नरच्या परिसरात,  लेखक प्र. के. घाणेकर, स्नेहल प्रकाशन, पान क्रमांक १९९
५. Junnar Inscriptions, Author: Shobhana Gokhale, Page No. 17

 

देवदारांच्या छायेतील मृत्यू

रस्किन बॉण्ड या भारतीय इंग्रजी साहित्यकाराच्या पुस्तकाचा हा अनुवाद. नावामध्येच रहस्यकथा अथवा मृत्यूकथा दडलेल्या दिसतात.  हा कथासंग्रह असला तरी एका वेगळ्या धाटणीतला आहे. सर्व कथांमध्ये  कोणाचा आणि कोणाचातरी मृत्यू जवळपास आहेच. हिमाचल प्रदेशातील मसूरीजवळील एकाच हॉटेल रॉयलमध्ये किंवा तिथल्या परिसरात या सर्व कथा घडतात. सर्व एकमेकांशी जोडलेल्या आहेत. तरीही ही कादंबरी नाही!  म्हणजेच आपण प्रत्येक कथा वेगळी वेगळी वाचू शकतो.
या सर्व कथांमध्ये काही पात्रे समान आहेत. मसूरी जवळच्या हॉटेल रॉयलमधील मिस रिप्ली बीन, हॉटेलचा मालक नंदू, रिप्ली बीनचा तिबेटी टेरिअर कुत्रा फ्लफ, हॉटेलमधील पियानो वादक मिस्टर लोबो हे प्रत्येक कथेमध्ये आपल्याला भेटतात. हिमाचल प्रदेशातील हा भाग देवदार वृक्षांच्या छायेमध्ये दडलेला आहे. आणि सर्व कथा याच ठिकाणी घडतात.  खून झालेला पाद्री, विवाहबाह्य संबंध ठेवणार जोडपं, जन्मतः दुष्ट असलेला मुलगा, बॉक्सबेड मधलं प्रेत, टपालातून आलेल्या विषाचं गूढ, कोन्याकमधून केलेला विषप्रयोग, रहस्यमय काळा कुत्रा आणि दर्यागंजचा खूनी लेखक अशा विविध पात्रांना केंद्रस्थानी ठेवून या कथा लिहिलेल्या आहेत.  त्या रहस्यकथा, गूढकथा,साहस कथा, भयकथा, सूडकथा आणि मृत्यूकथा अशा विविध प्रकारामध्ये मोडता येतील. छोटा सैतान आणि पत्रातून विषप्रयोग या थोड्याशा वेगळ्या वळणाच्या कथा वाटल्या.  बाकी वरील कथाप्रकारामध्ये आवड असणाऱ्यांसाठी हे पुस्तक म्हणजे एक उत्तम मेजवानी आहे, असेच म्हणावे लागेल.

--- तुषार भ. कुटे

#मराठी #पुस्तक #परीक्षण